مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان | شکوه معماری اسلامی

امروز کوله‌بار سفر را بستیم و به مسجد آقا بزرگ کاشان رفتیم؛ مساجد یکی از شاخص‌ترین بناهای معماری در ایران‌اند که پس از ورود اسلام به ایران معماران و هنرمندان ویژگی‌های اسلامی را به هنر ایرانی اضافه کردند و از این ترکیب در ساخت عبادتگاه‌های خود بهره گرفتند، در این مطلب به تاریخچه مسجد آقا بزرگ کاشان، معماری مسجد آقا بزرگ کاشان و بخش‌های دیدنی آن می‌پردازیم. با ما همراه شوید تا مسحور زیبایی‌های این مسجد تماشایی شوید...

چرا بازدید از مسجد آقا بزرگ کاشان؟

• مسجد آقابزرگ از آثار تاریخی شهر کاشان با زیبایی منحصربه‌فردی است.
• این مسجد مجموعه‌ای از تزیینات و عناصر معماری نفیس است.
• یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین مساجد ایران در دوره قاجار به شمار می‌رود.
• در کنار بازدید از این مسجد می‌توانید به سراغ خانه‌های تاریخی شهر کاشان نیز بروید.
• مسجد آقابزرگ تنها مسجد 5 طبقه جهان است. 

مسجد آقا بزرگ کاشان | شاهکار دوره قاجار

کاشان شهری غنی از نظر آثار تاریخی است و در هر گوشه‌ای از آن می‌توان نمونه‌ای کم‌نظیر از این آثار را یافت. مسجد آقابزرگ یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های این شهر است که در کوچه‌ای به همین نام قرار دارد و به‌راحتی می‌توان آن را پیدا کرد. این مسجد در واقع مجموعه مسجد و مدرسه‌ای بزرگ منسوب به ملا مهدی نراقی معروف به آقابزرگ یکی از مراجع تقلید شیعه در گذشته است. این بنا هم برای عموم و هم طلاب مورد استفاده قرار می‌گیرد و سنگ‌بنای آن را مردی نیکوکار به نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش در قرن 13 هجری قمری و در دوران پادشاهی محمد شاه قاجار بنا نهاده‌اند. تزیینات و عناصر نفیس از جلوه‌های تماشایی این مسجد، هر چشمی را به خود خیره می‌کند؛ از مقرنس‌کاری سردر مسجد گرفته تا گچ‌بری‌های ظریف و کاشی‌کاری چشم‌نواز همه و همه باعث شده تا این مسجد مورد توجه قرار گیرد و میزبان گردشگران زیادی باشد. علاوه بر این‌ها مسجد آقابزرگ تنها مسجد پنج طبقه دنیای اسلام است و این ویژگی اهمیت آن را چندین برابر می‌کند. در این مسجد چند فیلم و مجموعه تلویزیونی و سینمایی هم ساخته شده که از میان آن‌ها می‌توان به طوقی، عیاران و ملاصدرا اشاره کرد.

ثبت ملی: نام این اثر از تاریخ 11 آذر سال 1330 خورشیدی با شماره 382 در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت و از آثار ارزشمند کشورمان محسوب می‌شود.

تاریخچه مسجد آقا بزرگ کاشان

در سال 1221 هجری شمسی و مقارن با پادشاهی محمدشاه قاجار بود که حاج محمد تقی خانبان تصمیم گرفت مکانی را جهت نماز جماعت عموم مردم و کلاس درس و بحث دامادش، ملا مهدی نراقی، ایجاد کند. او نقطه‌ای را در کاشان در نظر گرفت و پس از 8 سال مسجد آقابزرگ را در سال 1227 هجری شمسی مصادف با سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین‌شاه در اختیار مردم قرار داد. تاریخ‌هایی مربوط به سال‌های ۱۲۶۳، ۱۲۶۴ و ۱۲۶۸ هجری قمری یعنی حدود سال‌های 1225، 1226 و 1230 خورشیدی در کتیبه‌های موجود در صفه شبستان، داخل شبستان زیر گنبد، اِزاره (1) محراب و سردر ورودی مسجد نیز دیده می‌شوند که پیشینه این مسجد را تایید می‌کنند.

برخی بر این باورند که مسجد آقابزرگ امروزی بر روی آثار به‌جای‌مانده از زلزله 1157 خورشیدی و یا پیش از آن بنا شده که متعلق به دوره‌های گذشته بوده‌اند. کارشناسان می‌گویند آثار و نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد شبستانِ ۴۰ ستونِ شمالی مسجد، بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج الدین (2) ساخته شده است و بر این باورند که این شبستان بعدها با مسجد و مدرسه مجاور آن ادغام شده و یکی از نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم به شمار می‌رود.

پاورقی

1- سنگ‌هایی که در اطراف بنا و پای دیوار نصب می‌شود.

2- خواجه تاج‌الدین شیروانی و دو برادر دیگرش خواجه عمادالدین محمود و خواجه زین‌الدین از چهره‌های معتبر دوران آق‌قویونلو در قرن نهم در كاشان بودند. آن‌ها آثار و بناهای مهمی از جمله مدرسه، بقعه و خانقاه ساختند.

جایگاه تاریخی و معماری مسجد آقا بزرگ

بنای مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان درست در زمانی ساخته شد که نخستین نشانه‌های تاثیر معماری غربی در معماری ایران مشاهده می شود. در سازه‌هایی همچون کاخ عالی قاپوی اصفهان و کاخ گلستان تهران نیز الهام از معماری غربی به چشم می‌خورد. گروه دیگری از بناها و به‌ویژه مساجد ساخته شده در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار با الهام کامل از معماری سنتی به‌ویژه معماری صفویه احداث شدند که از میان آن‌ها می‌توان به مسجد امام تهران اشاره کرد. آنچه که مجموعه آقابزرگ را از تمامی بناهای هم عصر خود متمایز می‌کند این است که، نه از معماری سنتی در ساخت آن پیروی شده و نه عناصر غربی در آن حضور پیدا کرده‌اند.

در عین حال که این بنا بر‌ اساس اصول معماری ایرانی ساخته شده، تفاوت‌ها و نوآوری‌های غیرقابل‌انکار نیز در آن دیده می‌شود. این نشان می‌دهد که معمار بنا هم به تغییرات زمانی خود توجه داشته و هم به ارزش‌های پایدارِ معماریِ گذشته، پایبند بوده است. نگرش نو و هماهنگ با تحولات زمانه را می‌توان در مواردی همچون استفاده از اختلاف سطح، ایجاد طبقات، بازی با حجم‌ها، درک تازه از فضا و برخوردی بی‌پیرایه با تزیینات یافت. از آنجا که معماری ایران پس از این دوران به شیوه دیگری ادامه پیدا کرد، بناهای معدودی با این اصول ساخته شدند؛ در نتیجه کمتر بنایی به این شکل در روزگار کنونی دیده می‌شود و مجموعه آقابزرگ در میان بناهای منحصر‌به‌فرد ایران قرار می‌گیرد.

علت نامگذاری مسجد آقا بزرگ

مجتهد بزرگ کاشان، ملا محمد مهدی نراقی همزمان با تولد فرزند آخرش از دنیا می‎‌رود و بر اساس رسم آن زمان، نام وی را بر فرزندش می‌گذارند. پس از مدتی فرزند همانند پدر، مجتهد می‌شود؛ مردم کاشان برای جلوگیری از اشتباه به دلیل تشابه اسمی پدر را " آقابزرگ" و فرزند را " آقاکوچک" می‌خوانند. در سفر محمد شاه قاجار به اصفهان و اقامتش در کاشان، وی با علمای شهر از جمله با آقاکوچک دیدار می‌کند. شاه متوجه درجه علمی بالایی آقاکوچک می‌شود و پس از آن دستور می‌دهد که او را نیز آقابزرگ بخوانند. حاج محمد تقی خانبان، حاکم وقت شهر، مامور ساخت این مسجد و مدرسه شد و دخترش را نیز به عقد وی درآورد.

نقل است که در جلسه دیدار شاه و علما، شاه پس از پی بردن به مقام علمی ملامحمد مهدی از وی و دیگر علما خواست که هر آنچه می‌خواهند را بیان کنند. ملا محمد مهدی از شاه می‌خواهد پشه‌ها را از آن‌ها دور کند و شاه پاسخ می‌دهد که من از انجام این‌کار عاجزم؛ سپس از او خواسته شد که برای رعیت مسجدی بنا کند تا در آن نماز بخوانند.

معماری مسجد آقا بزرگ

مدرسه آقابزرگ به سبک مدارس چهارباغ و صدر اصفهان ساخته شده است و پلان مسجد آقابزرگ کاشان آن را در زمره مساجد دارای سه شبستان قرار می‌دهد. معمار بنا شخصی به‌نام استاد شعبانعلی پشت مشهدی و نقاش آن استاد محمد باقر قمصری است و کتیبه‌های مسجد را اساتید برجسته خوشنویس کاشان از جمله محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و سید صادق کاشانی نگاشته‌اند. مسجد آقابزرگ تنها مسجد 5 طبقه جهان است و دو صحن یا حیاط در بالا و پایین دارد. 

۴۰ ستون غربی گنبدخانه مسجد، مهم‌ترین بنایی است که بعدها به قسمت اصلی و گنبد خانه اضافه شد؛ اما صدماتی را به ویژگی‌های معماری آن وارد کرد. معمار مسجد بنای گنبدخانه را به گونه‌ای طرح‌ریزی کرده بود که از چهار طرف به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت‌فرسای کویر، هوا در پیرامون آن جریان یابد و تهویه به‌صورت طبیعی انجام گیرد. این تدبیرِ هوشمندانه معمار، در زمان حاج ملا تقی محمدعلی نراقی، فرزند آقابزرگ، و به هنگام ساختِ شبستانِ غربیِ گنبدخانه از بین رفت چرا که بنا از یک سو محدود شد.

تغییرات مسجد به همین جا ختم نشد و در سال‌های بعد هم در بعضی قسمت‌ها به‌ویژه در و پنجره‌های بخش‌های مختلف مجموعه از جمله ۲ اتاق گوشواره‌های بالاخانه (1) در دو طرف ایوان اصلی گنبدخانه و ۴ اتاق بالاخانه در بالای سردرِ ورودی تغییراتی داده شد. در این تغییرات در و پنجره‌های ارسیِ (2) بالارو از میان برداشته شده و با درگاه‌هایی با دو نیم‌دایره جایگزین شدند. این نوع درگاه‌ها در معماری ایرانی جایگاهی نداشتند و از زمان بازگشت ناصرالدین شاه از سفر دومش به اروپا در سال ۱۲۹۵ هجری قمری در بناها به‌کار رفتند.

حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با ۳ در مشبک چوبی از هم جدا می‌شد که ارسی‌های بالارو داشتند؛ اما پس از مدتی موریانه آن را از بین برد و به ناچار درهای فلزی جایگزین شدند. در سال‌های اخیر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی برای حفظ نمای مسجد به‌جای این درهای فلزی، درهای چوبی و ارسی کار گذاشته است. در و پنجره‌های مشبک و بالاروی حجره‌های مدرسه طبقه زیرین نیز به دلیل حمله موریانه‌ها از بین رفته بود که در سال‌های اخیر مرمت شده است.هزینه‌های جاری مسجد و تعمیر و نگهداری آن را واقفین با وقف املاک خود تامین می‌کنند تا درآمد به دست آمده از آن‌ها صرف مسجد آقا بزرگ شود.

پاورقی

1- ساختمان کوچک با یک یا چند اتاق در قسمت بالایی خانه و مستقل از آن

2- در و پنجره‌های مشبکی که به‌جای اینکه بر پاشنه بچرخد به سمت بالا باز می‌شوند.

نکات ویژه‌ معماری بنا

سرپیچی از اصول سنتی مسجد و مدرسه سازی

نكته مهم و قابل توجه در این محل، همین تلفیق مسجد و مدرسه با دو الگو و نقشه متفاوت و تعدد و تنوع عملکرد آن است. برای فهم این ویژگی می‌توان به عملکردهای موجود در مدارس علمیه اشاره کرد که عمدتا محدود و مشخص‌اند و حتی در مدارس بزرگ هم که توسط حاکمان ساخته می‌شدند، این محدودیت مشاهده می‌شود؛ اما در مجموعه آقابزرگ با تلفیق مسجد و مدرسه، همه فضاهای متنوع و مورد نیاز مدرسه و حتی فضاهایی بیشتر از سایر مدارس ساخته شده است. این تعدد عملکرد در حالی در بنا وجود دارد که محدودیت زمین نیز وجود داشته و احداث چند طبقه‌ای نیز راه حلی برای حل این مشکل به شمار می‌رود. این نوع ساختار به‌نوعی شکستن اصول طراحی سنتی است در حالی که مساجد و مدارس هم دوران با بنای آقابزرگ هیچ‌وقت از قالب‌های موجود در جامعه خارج نمی‌شدند. هیبت اصلی بنا و گنبد و بارگاه چشمگیر آن از نظر بزرگی ساختمان و طرح عالی و نقشه بی‌نقص و به‌کارگیری فنون معماری اصیل ایرانی با نمونه دیگری قابل قیاس نیست و شاهکاری در نوع خود به شمار می‌رود.

در نگاه اول ساختار مدرسه تقریبا هماهنگ با الگوی سنتی مدارس دیگر است؛ اما در عین حال ابتکاراتی در طراحی این بنا به‌ویژه استفاده از سرداب به‌عنوان مدرس (محل تحصیل) در آن دیده می‌شود. باز بودن مسجد از چهار طرف یکی از بارزترین سرپیچی‌ها از سنت‌های موجود در مسجد‌سازی است که البته اشکالاتی نیز دارد. مهم‌ترین مشکل، مکان قرارگیری قبله و جهت آن است که به نظر می‌رسد سازنده کاملا آگاهانه و در نتیجه محدودیت‌ها این‌کار را انجام داده باشد. گفته می‌شود سازنده بنا سعی در احیای مسجد قدیمی موجود در این مکان داشته و جهت قبله مسجد اصلی با پیروی از مسجد قدیمی به این‌صورت درآمده است.

وجود بنای تاریخی بقعه خواجه تاج الدین با قدمت 700 سال در جبهه شرقی را نمی‌توان نادیده گرفت که نقش بسزایی در محدودیت ساخت داشته است. تناسبات زمین موجود از دیگر نکاتی بوده که در این تصمیم سازنده نقش داشته چرا که زمین در این محل بسیار کشیده و نامتناسب می شود. سردر، بخشی غیر متعارف در مساجد یا مدارس است؛ اما در مسجد آقابزرگ دیده می‌شود و انسان را به یاد باغ‌های قدیمی ایرانی می‌اندازد. این سردر باعث ایجاد سه ارتفاع متفاوت شده و رواق‌های شرقی و غربی و در نهایت گنبدخانه مسجد با ارتفاعی بسیار بیشتر از حد انتظار ساخته شده‌اند که این مساله نیز تفاوت این مجموعه را با سایر نمونه‌های مشابه آشکار می‌سازد.

تزیینات تماشایی و پرهیز از افراط

مجموعه آقابزرگ یکی از دیدنی‌ترین بناها از نظر عناصر معماری و تزیینات به‌کاررفته است و کاشی‌کاری، آجرکاری، کتیبه‌های نفیس گچی و کاشی، مقرنس‌کاری، رسمی‌‎بندی و یزدی‎‌بندی، کارهای چوبی (کنده‌‎کاری، گره‎‌چینی و غیره)، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی از جمله تزیینات به‌کار‌رفته در این بنا محسوب می‌شوند. با وجود همه این تزیینات، ظاهر مجموعه ساده و بی‌پیرایه به نظر می‌رسد و افراط در تزیینات در آن وجود ندارد. کاربرد محدود و ساده از تزیینات غنی و استفاده غالب از نمای آجری، آرامشی عارفانه در نما و سایر بخش‌ها ایجاد کرده که دل هر بیننده‌ای را می‌رباید و اندیشه‌اش را تحت تاثیر قرار می‌دهد. گنبد بزرگ و مرتفع بنا نیز چندان توی ذوق نمی‌زند و با وجود شاخص بودن و برتری، نوعی تواضع را به نمایش گذاشته است. نمای اصلی بیشتر مساجد ایران کاشی‌کاری شده و چهره بنا را تحت تاثیر قرار داده است. اما در مسجد آقابزرگ استفاده از آجر و رنگ یکنواخت حاکم در نماهای اصلی و فرعی چشم را به سمت تزیینات منحرف نمی‌کند و باعث شده تا فضاها و حجم‌های به‌کاررفته به‌خوبی نمایان شوند. مجموعه این عوامل برخورد جدید و نوآورانه‌ای در معماری را نشان می‌دهند و حکایت از آغاز تحولی در معماری دارند.

استفاده هوشمندانه از عناصر اقلیمی و معماری

وجود برخی ویژگی‌ها در این مسجد نشان‌دهنده استفاده هوشمندانه از عناصر معماری است که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• طرح گودال باغچه: باغچال یا گودال باغچه عنصری در معماری سنتی ایرانی است که در وسط حیاط مرکزی ساخته می‌شده‌ و یک طبقه در داخل زمین فرومی‌رفته است. این فضا در اقلیم‌های بسیار خشک کویری از جمله کاشان، نائین و یزد جایگاهی خاص در معماری دارد و دارای مزایای زیر است:

• خاک برداشت شده از زمین برای ایجاد گودال باغچه، در تهیه خشت مورد نیاز برای احداث بنا به‌ کار می‌رود. این کار باعث صرفه‌جویی در مصالح می‌شود و مواد غیر بومی به‎‌کار‌رفته در بنا را نیز به حداقل می‌رساند.
• طرح گودال باغچه امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم می‌کرده‌ و این مساله، در شهرهای دارای شبکه پیچیده قنات‌ها اهمیت بسیاری داشته است.
• به‌کارگیری گودال باغچه در افزایش مقاومت بنا در برابر زلزله تاثیر قابل توجهی دارد.
• استفاده از گودال باغچه در این بنا باعث شده تا ترکیب دو عملکرد مسجد و مدرسه بهتر جلوه کند و تداخل‌های فضایی مشکلی را به وجود نیاورد. 

• استفاده از بادگیر: معمار مسجد آقابزرگ برای مقابله با داغی کویر در تابستان راه حلی کاملا ایرانی را به کار برده و از عنصری به نام بادگیر بهره برده است. بادگیر، برج‌هایی است که بر بام خانه‌ها تعبیه می‌شوند تا هوای مطبوع را به اتاق‌ها برسانند.
• اصول اربعه معماری اسلامی: این اصول به مجموعه تزیینات زیر گفته می‌شود که در مساجد دیگر نیز به چشم می‌خورند. در مسجد آقابزرگ این اصول به‌گونه‌ای به کار گرفته شده‌اند که نگاه بیننده را به مرکز گنبد هدایت می‌کنند و ذهن او را به خالق نظاره‌گر معطوف می‌سازد.

• رسمی بندی: شیوه‌ای از کاربندی (1) است که بر اثر تقاطع چند قوس به وجود می‌آید. کاربندی به قسمت حد فاصل بین طرح چهار ضلعی تا محل آغاز ساقه گنبد می‌گویند که از تقاطع قوس‌های فرعی شکل می‌گیرد.
• گره سازی: شاخه‌‌ای از هنر معماری و کاشی‌کاری سنتی است و هنرمندان سعی می‌کنند با کنار هم چیدن کاشی، آجر یا سایر مواد نقش‌های هندسی تزیینی درست کنند.
• یزدی‌بندی: به نوع خاصی از کاربندی زیر گنبد و پوشش قوسی شکل ورودی ها اتلاق می‌شود که جلوه‌ای خاص به فضا می‌بخشد.
• مقرنس: مقرنس‌ها به شکل طبقاتی روی هم ساخته شده‌اند که برای آرایش دادن بناها یا تغییر از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر از آن‌ها استفاده می‌شود.

پاورقی

1- یکی از تزیینات معماری سنتی است که به انواع طاق‌سازی‌ تزیینی نیز اتلاق می‌شود. در این تزیین، باریکه‌ طاق‌های مُوَربی را می‌بینیم که با یکدیگر تلاقی دارند و از تقاطع آن‌ها برای ایجاد طاق بهره می‌برند.

تناسبات بنا

این بنا انسان را در فضایی با تناسبات حساب شده قرار می‌دهد؛ فضایی که در ایجاد احساس آرامش معنوی برای دو عملکرد مسجد و مدرسه علمیه بسیار موفق عمل می‌کند. استفاده از گودال باغچه به‌عنوان حیاط مدرسه علمیه باعث به‌ وجود آمدن فضایی محصور برای مدرسه شده و مکانی تقریبا مجزا را در اختیار طلاب قرار داده است. تعبیه صحن مسجد و سقف مدرسه علمیه به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شده که دیوارها با فاصله از گودال باغچه قرار بگیرند. این تناسبات سازنده بنا را به دردسر انداخته اما در نهایت یک شاهکار ایجاد کرده است. طلبه‌ای که در این مدرسه درس می‌خواند، هم از حظ معنوی ناشی از جلوه‌های روحانی بنای مسجد برخوردار است و هم محیطی آرام و فضایی مناسب برای مطالعه دارد.

وجود انواع فضاهای باز، نیمه باز و بسته

در مجموعه آقابزرگ به انواع مختلفی از فضاها از جمله بسته، فضای نیمه‌باز و فضای باز برخورد می‌کنید که معمار به شکلی هنرمندانه از همه آن‌ها در جهت ایجاد فضاهای متنوع و چشم‌اندازهای مطلوب به بهترین شکل استفاده کرده است.

• فضای باز به تبعیت از معماری سنتی ایران تعریف شده اما توجه و دقت بیشتری نسبت به سایر بناها در آن دیده می‌شود. 
• سازنده بنا از عناصر معماری به‌صورت ترکیبی و با تناسباتی متفاوت استفاده کرده تا فضاهایی را ایجاد کند که هرچند فضای باز به نظر می‌رسند؛ اما هر گوشه آن‌ها هویت خاصی را به نمایش می‌گذارد و نام و کاربری مخصوص خود را دارد.
• فضای نیمه‌باز در این بنا معنایی دیگر را ارائه می‌دهد و این مساله به‌ویژه در صحن مسجد که برخلاف مساجد سنتی ایران به‌صورت نیمه‌باز طراحی شده، کاملا مشهود است.

بخش ها و دیدنی های مسجد آقا بزرگ 

ورودی و سردر 

جلوی مجموعه مسجد و مدرسه آقابزرگ دو سکو در دو طرف بنا به نام، پیرنشین، می‌بینید؛ این سکوها برای استراحت اشخاصی بوده که از کوچه عبور می‌کردند تا اگر باری بر دوش دارند برای لحظاتی آن را بر روی این سکوها قرار دهند و نفسی تازه کنند. در سه ضلع سردر ورودی و درست در بالای در، كتیبه‌ای به چشم می‌خورد که قصیده‌ای بر روی آن خودنمایی می‌کند. کمی بالاتر کتیبه‌ای مرمرین دیده می‌شود که احتمالا به محمد شاه قاجار تعلق دارد و در آن از تخفیف مالیات برای ملامحمد مهدی نراقی، قصابان و دباغان سخن به میان آمده و در بخشی از آن چنین نوشته است:

به حکم محکم شاهنشاه عادل، باذن محمد شاه قاجار خلدالله ملکه و احسانه، حجت الاسلام ملامحمد مهدی نراقی به موجب فرمان مبارک مقرر آمده از تکالیف دیوانی معاف شد.

ورودی اصلی مسجد یک جفت در نفیس دارد که کنده‌کاری شده و با گره‌چینی و گل میخ زینت یافته‌اند. بر روی این درها تعدادی میخ به چشم می‌خورد که تعداد آن‌ها در دو لنگه در دقیقا به 6666 عدد می‌رسد و تداعی کننده تعداد آیات قرآن کریم است. استفاده از این میخ‌ها هم دلایل خاصی دارد که عبارتند از:

• در روزگاران گذشته در زمان حمله اقوام مهاجم به شهر، مردم به داخل مسجد پناه می‌بردند و برای حفظ جان خود در آنجا می‌ماندند. استفاده از این میخ‌ها استحکام فوق العاده‌ای به در بخشیده و باعث می‌شود که شخص مهاجم از بیرون نتواند آن را با تبر یا هر وسیله دیگری خرد کند.
• میخ بعد از مدتی در داخل چوب زنگ می‌زند و حالتی ترد به آن می‌دهد؛ موریانه‌ها از این حالت خوش‌شان نمی‌آید و در نتیجه به این نوع چوب کاری ندارند. همین مسئله علت سالم ماندن این در بعد از 180 سال است.

بر روی دو دستگیره در دو بیت شعر از سعدی نوشته شده است:

         زیباتر از تو در نظرم هیچ منظری    کس درنیامدست به این خوبی از دری

اول منم که در همه عالم نیامده         دیگر نیاورد چو تو فرزند مادری

در ابتدای ورود به مسجد محو زیبایی سردر این مجموعه خواهید شد که در دو طبقه ساخته شده و گفته می‌شود 32 هنر در آن به‌کاررفته است. سقف این سردر با مقرنس‌های معلق گچی و نقاشی زینت یافته است و سردر باغ‌های سنتی ایران را در ذهن تداعی می‌کند. وجود همین بنا یکی از نمونه‌های شکستن اصول سنتی در بنا به شمار می‌رود چرا که معمولا سردر مدارس علمیه کاملا در دل بنای حوزه جای می‌گیرد و به‌صورت بنای مجزا در نظر گرفته نمی‌شود. 

وارد فضای جلوخان (1) که می‌شوید دیوارها توجه شما را به خود جلب می‌کنند که از كتیبه بالای سردر تا كف تختگاه‌های (محل نشستن) طرفین درگاه با كاشی‌های خشتی الوان پوشیده شده‌اند. در بالای سردر 4 اتاق یا به اصطلاح بالاخانه دیده می‌شود که از دو طرف درگاه‌هایی باز دارند. این اتاق‌ها با استفاده از درگاه‌هایشان از یک طرف چشم‌انداز زیبای مسجد را دارند و از طرف دیگر ارتباط تصویری با خارج از بنا برقرار می‌کنند. از داخل بنای سردر نمی‌توان به این قسمت‌ها دسترسی پیدا کرد و پله‌های پشت‌بام تنها راه رسیدن به این فضاها محسوب می‌شوند.

از سمت سردر که در جبهه شمالی مجموعه است، سازه چهار طبقه می‌شود؛ دو طبقه بالایی به سردر تعلق دارد و طبقه زیرین به صورت دونیم طبقه است. نیم طبقه بالا، مسجد یا شبستان زمستانی است و نیم طبقه پایینی نیز در تابستان به عنوان مدرسه استفاده می‌شود. در دو طرف سر در دو بادگیر قرار دارد که با ارتفاع و ابعادی متناسب ساخته شده و بر زیبایی بنا افزوده‌اند. این بادگیرها تناسب و تعادل بین دو بخش حجمی متفاوت بنا یعنی سردر و مسجد را نیز تکمیل می‌کنند.

پاورقی

1- فضایی وسیع در جلوی در ورودیِ بعضی از بناهای بزرگ و مهم

هشتی، دالان و مهتابی

یکی از بخش‌های شاخص معماری ایرانی اسلامی، هشتی است که در انواع بناها دیده می‌شود. این بخش فضای سرپوشیده‌ای متصل به کوچه و حیاط خانه است که بلافاصله بعد از ورودی و درگاه قرار می‌گیرد. در مسجد آقابزرگ نیز این فضا تعبیه شده است و از آنجا دید کاملی به حیاط و گنبدخانه مسجد وجود دارد. سقف هشتی مسجد آقابزرگ با آجر و کاشی معقلی طاق‌بندی شده و به زیبایی آراسته شده است.

اتاق خادم و پله‌ای برای دسترسی به طبقه پایین نیز در دو طرف هشتی قرار دارد و دو دالان مسقف عریض در این فضا به چشم می‌خورد که طاق‎ نماهایی عمیق در هر دو طرف دارند و دسترسی به صحن و سرای مسجد و مدرسه را ممکن می‌کنند. این دالان‌ها شیب کمی دارند که به‌دلیل اختلاف سطح موجود بین فضای بیرونی صحن که در واقع سقف حجره‌های مدرسه را تشکیل می‌دهد، ایجاد شده است. در وسط هر راهرو نیز یک قسمت سرباز به‌صورت حیاط قرار دارد. در مسیر راهرو درگاه‌هایی وجود دارند که با چند پله به صحن شمالی مسجد راه پیدا می‌کنند؛ صحنی که سقف نیم طبقه مدرسه علمیه را تشکیل می‌دهد و مسجد زمستانی بنا نیز به شمار می‌رود.

پس از هشتی و روبه‌روی درب ورودی، محوطه‎‌ای باز قرار دارد که از آن با عنوان مهتابی یا زمستانه‌نشین یاد می‌کنند. سنگ‌هایی در وسط این فضا وجود دارد که از جنس مرمر بوده و نور اتاق‌های پایینی را تامین می‌کنند؛ بد نیست بدانید مرمر تنها سنگی است که نور را از خود عبور می‌دهد. قوس‌ها و تویزه‌ها از دیگر عناصر به‌کاررفته در ساخت این مسجدند که زیبایی خاصی به آن بخشیده‌اند.

صحن مرکزی

صحن مرکزی مجموعه مسجد و مدرسه آقابزرگ دو بخش دارد که در اینجا به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

حیاط گودال باغچه

حیاط طبقه پایینی که هم‌تراز با حوض و باغچه‌ها است، حیاط گودال باغچه بوده و به مدرسه اختصاص داشته است. در سه طرف این حیاط دوازده حجره با راهروهای جداگانه دیده می‌شود و یک فضای بزرگ‌تر از حجره‌ها در وسط اضلاع حیاط و چند انبار در گوشه‌ها وجود دارد. گودال باغچه به ۱۰ حجره از شرق و غرب، به ۲ حجره در دو طرف  از جنوب و یک مدرس در وسط و از شمال به شبستان و سرداب زیر آن منتهی می‌شود؛ چند اتاق و انبار در ۲ کنج جنوب‌غربی و شرقی آن نیز به چشم می‌خورد. این حیاط به‌شکل مربع مستطیل و در جهت شمالی ـ جنوبی ساخته شده است؛ کف آن با آجر پوشیده شده و حوضی در وسط به‌شکل چندضلعی(چندوجهی)، ۴ باغچه در ۴ طرف آن با درختان انار و انجیر و چاه آب‌وفاضلاب وجود دارد.

حیاط همکف یا بالایی

سطح حیاط همکف هم‌تراز با معابر مجاور مسجد است و در چهار گوشه آن پله‌هایی برای دسترسی به طبقه پایین و حجره‌های طلاب دیده می‌شود. این حیاط، بام مدرس و حجره‌ها به شمار می‌رود و شبیه یک مهتابی است. این قسمت از شرق و غرب با ۲ دیوار دارای طاق‌نما محصور شده که از شمال به مهتابی (بام چهلستون) و از جنوب به ایوان مسجد منتهی می‌شود. حیاط فوق در دو طرف طول شرقی و غربی راهروهای وسیعی دارد که بام حجره‌ها را تشکیل می‌دهند. اضلاع حیاط در هر طرف با پنج صفه نماسازی شده و پشت بغل‌های (1) صفه‌ها با تزیینات معقلی آجر و کاشی زینت یافته‌اند.

نمای اصلی مسجد را می توان در ضلع جنوبی حیاط دید چرا که در جلوی این قسمت، ایوان وسیعی با کاشی کاری های چشم نواز دیده می شود، مقصوره و گنبد خانه در عقب آن قرار گرفته است و یازده چشمه و رواق نیز در اطراف آن تعبیه شده اند که مجموعه شبستان باز و تابستانی را تشکیل می دهند. این قسمت از بنا از سه طرف به فضای باز منتهی می شود و شکوه و زیبایی خاصی دارد. دیوارهای شرقی و غربی حیاط اصلی از آجر است و دهانه‎‌های صفه‎‌ای به شکل ایوانچه یا طاق‎‌نما در آن‌ها دیده می‌شود که در ارتفاع نیم‎‌متری از کف حیاط ساخته شده و آن‌ها را با قوس‌های جناغی پوشانده‌اند؛ پشت بغل‌ها نیز با کاشی‌کاری معقلی (از انواع خوشنویسی اسلامی) تزیین شده‌اند و ترکیب خاصی را به نمایش می‌گذارند.

پاورقی

1- لچکی بالای قوس. لچکی بخش‌های مثلثی شکلی‌اند که در قسمت اتصال دو قسمت از ساختمان ایجاد می‌شوند.

شبستان ها

همان گونه که اشاره کردیم این مسجد دارای 3 شبستان است. در عمارت سردر دو شبستان وسیع زمستانی و تابستانی وجود دارد که در دو طبقه واقع شده‌اند. 

این مجموعه ۲ شبستان چهلستونی دارد که عبارتند از:

• شبستان جبهه غربی گنبدخانه که پس از تکمیل ساخت مجموعه به آن اضافه شده و دارای ۲۰ ستون آزاد و ۳۰ چشمه طاق آجری است. در قسمت شمالی این شبستان راهروی ارتباطی و پلکان پشت‌‎بام و محلی برای وضوخانه قرار دارد.
•  شبستانِ زمستانی در جبهه شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط قرار دارد؛ پایه‎‌های این شبستان قبل از احداث گنبدخانه بر روی پایه‌‎های به‌جای‌مانده از بنایی که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده، ساخته شده است. این شبستان ستون‌هایی از آجر و خشت دارد و دارای گوشه‎‌سازی و رسمی‎‌بندی است. پوشش آجری عرقچین آن نیز با نقوش هندسی آجر و کاشی زینت یافته‌اند. در این شبستان روزنه‌هایی با پوشش سنگ مرمر تعبیه شده که نور طبیعی ملایمی را به درون شبستان می‎‌رسانند.

شبستان زمستانی در ابتدا در مسجد آقابزرگ وجود نداشت و ۲۰ سال بعد از اتمام ساختمان اصلی مسجد در محل صحن غربی به آن اضافه شد. ساخت این قسمت از مسجد توسط مرحوم شعبانعلی پشت مشهدی صورت گرفت تا مشکل سردی هوا در زمستان رفع شود. در بخش جنوبی شبستانِ زمستانی فضاهایی قرار دارند که کاربری اولیه آن‌ها مشخص نیست؛ اما امروزه به‌عنوان وضوخانه و انبار کاربرد دارند؛ از آنجا که این شبستان دارای فضای بسته‌ای است به‌عنوان شبستان اصلی مسجد نیز از آن استفاده می‌شود.

بادگیرهای بخش سردر که پیش از این از آن‌ها سخن گفتیم، هوای مطبوع را به شبستان زیرین (تابستانی) منتقل می‌کنند تا داغی هوای تابستان برای مراجعان مطبوع شود. از اوایل انقلاب اسلامی تاکنون شبستان تابستانی تغییر کاربری داده و یکی از کتابخانه‌های فعال کاشان به شمار می‌رود. 

تصاویر ارسالی کاربران

گنبدخانه

یکی از دیدنی‌های این مسجد با شکوه گنبدخانه آجری آن است. گنبدخانه‌ها سقف گنبدی دارند و در بیشتر اماکن مذهبی به چشم می‌خورد؛ این بخش‌ها از دوران سلجوقی به بعد به اکثر مساجد ایران راه یافته و به قسمتی از آن‌ها تبدیل شده‌اند. گنبد مسجد آقابزرگ دو پوسته (دولایه) از هم جدا است و از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری محسوب می‌شود. ایوان مرتفع جلوی گنبد نیز پوشش دو لایه آجری دارد. در ارتفاع حدود ۶ متری از کف گنبدخانه درگاه‌هایی بر بالای ورودی‌های هشت‌ ‌گانه تعبیه شده که در جانب ایوان به یکدیگر راه دارند. بر دو اتاق گوشواره ایوان دو گلدسته با پوششی از کاشی معرق خودنمایی می‌کنند که علاوه بر فراهم نمودن محلی برای گفتن اذان، موجب استحکام دیوارها و پوشش ایوان نیز می‌شوند. ارتفاع زیاد این بخش بسیار جالب است؛ به‌ویژه ارتفاع زیاد گنبد که حدود 6 متر از گلدسته بلندتر است و با توجه به گلدسته‌های کوتاه و باریک در نگاه اول توجه را به خود جلب می‌کند. 

معماری خاص گنبدخانه مسجد آقابزرگ از ویژگی‌های شاخص این بنا به شمار می‌رود. در گذشته معمولا گنبد روی پایه‌های آزاد ایجاد نمی‌شد؛ اما گنبد مسجد آقابزرگ بر روی ۸ پایه بزرگ و دیوارهای قطور ساخته شده است. وزن بار گنبد معلق بر دوش پوسته قوس دزد (1) در درون بنا می‌افتد و به کمک جداره‌های درون آهیانه (2) یا جمجمه به ساق گنبد و دیواره‌های اطراف منتقل می‌شود. پوسته دیگر گنبد، عرقچین (3) است که نمای طاق مقصوره (قسمت زیر گنبد) و گنبدخانه را شکل می‌دهد. دهانه داخلی این گنبد ۱۰ متر و ارتفاع داخلی گنبد (کف تا زیر سقف) حدود ۲۱ متر و ارتفاع خارجی از کف تا نوک گنبد خارجی حدود ۵/۲۶ متر است.

ساختار گنبدخانه به‌گونه‌ای است که در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه کویری، گنبدخانه میزبان جریان هوای خنک می‌شود و آب‌و‌هوایی مطبوع پیدا می‌کند. در اکثر مساجد جبهه جنوب گنبدخانه را مسدود می‌کنند تا بتوانند محراب ایجاد کنند و دیوارهای قطوری نیز برای آن می‌سازند. با این وجود، سمت جنوب، جنوب‌شرقی و جنوب‌غربی گنبدخانه مسجد آقابزرگ آزاد و رهاست و محراب در دیوار رواقی ساخته شده که گنبدخانه را دربرگرفته است.محراب در زاویه جنوبی گنبد قرار گرفته و مزین به هنر مقرنس و گچ‌کاری است و کتیبه موجود تاریخ احداثش را به سال 1264 نسبت می‌دهد. این محراب در محلی غیر متعارف نسبت به سایر مساجد تعبیه شده و به دلیل باز بودن جبهه جنوبی فضا، جهت جنوب‌غربی در دیوار غربی را برای قرارگیری محراب انتخاب کرده‌اند. جبهه غربی نیز مانند سه سمت دیگر باز بوده و تنها دهانه بسته آن همین قسمتی است که محراب در آن قرار دارد.

گفته می‌شود که اگر نمازگزاران در تعیین محل قرارگیری خود اختیار داشته باشند، قرار گرفتن در سمت راست امام جماعت، اولویت بیشتری دارد و احتمالا به همین دلیل محراب مسجد آقابزرگ این گونه جانمایی شده است. از سوی دیگر با قرارگیری محراب در این بخش فضای بیشتری در هنگام جماعت در اختیار مردم قرار دارد چرا که با قرار گرفتن محراب در وسط، بخش وسیعی از شبستان در قسمت جنوب‌غربی به هنگام برپایی نماز خالی می‌ماند.

پاورقی

1- قوسی که در آن آجرها یا سنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های طاق کوچک به‌کاررفته و بچیدمان آن‌ها منجر به تشکیل حلقه‌های مجزای هم مرکز شده است.

2- آهیانه گنبد به معنی جمجمه‌ است و در گنبدهای دوپوسته پوشش زیرین را با این نام می‌خوانند.

3- پوشش‌های كم‌خیز گنبدی كه معمولا برای پوشش زیرین بقعه‌ها به كار می‌روند.

مقصوره

مقصوره قسمت زیر گنبد است که در هر مسجدی با چهره‌ای خاص نمود پیدا می‌کند. سطح داخلی گنبد با گچ سفیدکاری شده و تزییناتی چشم‌نواز دارد در حالی که پوشش خارجی، گنبدی از نوع شبدری تند با نمای آجری و بدون تزیین است. معمار مسجد آقابزرگ این قسمت را با طرح 4 ضلعی آغاز کرده و با تغییر آن به 8 و 16 ضلعی در نهایت به دایره رسیده است و دایره‌ها نیز در انتها به شمسه‌ای منتهی می‌شوند. شمسه نقشی خورشید مانند است که در تذهیب یا طراحی به کار می‌رود و در معماری نشان از یگانگی خداوند متعال دارد. گنبد این مسجد سه لایه است و در فضای داخلی آن کتیبه‌ای از سوره فتح به چشم می‌خورد. بیشترین محیط دایره این گنبد 50 متر است و ارتفاع نوک گنبد از سقف مسجد به 18 متر می‌رسد.

تصاویر ارسالی کاربران

مدرسه

حجره‌های مدرسه در سه ضلع حیاط و به اندازه یک پله بلندتر از سطح گودال باغچه ساخته شده‌اند. تعداد این حجره‌ها به 12 عدد می‌رسد که هر کدام دارای چند تاقچه، یک صندوقخانه، یک پستو و یک بخاری است و با ۴ راهروی جانبی به حیاط راه پیدا می‌کنند. یک مدرس (محل تحصیل) بزرگ و راهروی جنبی که ورود به حجره‌ها را ممکن می‌سازند در جبهه جنوبی دیده می‌شود. در ضلع روبه‌روی حیاط حجره‌ها قرنیزهایی (فضایی بین سقف و روی ستون) با شبکه‌های آجری به چشم می‌خورد که قابی مستطیل شکل از دو طرف آن‌ها را دربرگرفته و پنجره‌ای مشبک در وسط آن‌ها واقع شده است. 

در جبهه جنوبی، شبستانی قرار دارد که با فاصله چند پله بالاتر از صحن مدرسه و به‌صورت نیم طبقه ساخته شده است. این بخش به‌عنوان مسجد مورد استفاده قرار می‌گیرد و شکستگی‌هایی در سقف دارد که حکم نورگیر را دارند. این شکستگی ها علاوه بر اینکه فضای روشن و مطلوبی را ایجاد می‌کنند، جلوه خاصی نیز به مسجد می‌بخشند.

۴ پلکان سنگی در ۴ گوشه حیاط این قسمت قرار دارند و به بام حجره‌ها منتهی می‌شوند که حیاط فوقانی و هم‌سطح گنبدخانه را تشکیل می‌دهد. یک پلکان دیگر نیز در میانه ضلع شمالی وجود دارد که دسترسی به سرداب در زیر مسجد را ممکن می‎‌کنند و به شکل نیم طبقه در پایین صحن مدرسه تعبیه شده است. این سرداب هواکش‌هایی افقی و عمودی دارد که به ۲ بادگیر در ۲ قسمت شبستان شمالی راه پیدا می‌کنند و تهویه طبیعی را ممکن می‌سازند. گاهی اختلاف درجه حرارت سرداب با حیاط بالایی به ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد.

در گوشه حیاط از یک ورودیِ هم سطح با مدرسه، وارد راهرویی طولانی می‌شویم که به صحن دیگری می‌رسد. این قسمت دارای کاربری‌های متفاوتی است؛ در یک طرف راهی به انباری دارد، در یک طرف اتاقی با چاه آب دیده می‌شود و در طرف دیگر وضوخانه‌ای به چشم می‌خورد که بعدا اضافه شده است. اطراف صحن با طاق‌نماهای آجری تزیین شده و در بخش جنوب‌غربی آن در ادامه یک راهرو، اتاقی وجود دارد که عملکرد خاصی برای آن مشخص نیست؛ در وسط راهرو راه پله دیگری است تا دسترسی به طبقه بالا ممکن شود.

حیاط برف انداز

به جز حیاط مرکزی، در قسمت انتهایی بنا و در پشت گنبدخانه حیاطی دیگر نیز دیده می‌شود که جهت تخلیه برف‌های گنبد تعبیه شده است؛ در وسط این حیاط چاهی قرار دارد تا برف‌های آب شده از طریق آن تخلیه شوند. در گذشته زنجیری به نوک گنبد متصل بوده که با گردش آن، برف نشسته بر روی گنبد تراشیده می‌شده و به حیاط برف‌انداز می‌ریخته است. زیر حیاط برف‌انداز چاهی وجود دارد که بین مردم کاشان به چاه امام زمان مشهور است. مردم در کنار این چاه نماز می‌خوانند و عریضه داخل آن می‌اندازند تا حاجاتشان برآورده شود. به جز این چاه فضاهای جانبی و خدماتی دیگری چون حوضخانه، آبریزگاه، آب‌انبار و غیره نیز در زیر این حیاط تعبیه شده است.

متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست. اگر عکسی از این بخش دارید، آن را برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را اینجا آپلود کنید.

کتیبه های مسجد آقابزرگ

در مسجد آقابزرگ کتیبه‌های متعددی وجود دارد که اطلاعاتی در مورد ساخت بنا و تاریخ آن نیز در آن‌ها نهفته است. در اینجا به برخی از این کتیبه‌ها اشاره می کنیم:

• کتیبه‌های موجود در محراب شبستان تابستانی که سال ۱۲۶۴ هجری قمری بر روی آن آورده شده و نام بانی مسجد «رضوان مآب فخرالحاج محمد تقی بن مرحوم محمد حسن نراقی» نیز بر آن‌ها نقش بسته است.
• کتیبه گچی هشت ضلعی مقصوره و زیر گنبد که سوره فتح و در آخر آن هم « کتبه اسدا... ۱۲۶۴ » به خط ثلث بر روی آن نوشته و گچ‌بری شده است.
• کتیبه کاشی ایوان جلوی گنبد که بر روی آن سوره نبأ و مرثیه هفت بند محتشم کاشانی به چشم می‌خورد و در وسط آن‌هم «عمل کاتب الحروف محمد حسن ۱۲۶۳» نگاشته شده است.
• کتیبه داخل هشتی ورودی بنا که مزین به آیات قرآن و تاریخ ۱۲۶۶ هجری قمری است.
• کتیبه سر در مسجد که فرمان محمد شاه قاجار درباره بخشیدن مالیات است و در تاریخ محرم الحرام ۱۲۵۶ نصب شده است. 
• کتیبه کاشی‌کاری سر در شامل قصیده ماده تاریخ و نام بانی آن که سال ۱۲۴۸ هجری قمری را بیان می‌کند.

آرامگاه خاندان نراقی

سال‌ها پس از ساخت مجموعه، در شرق حیاط و بر محور عرضی آن فضایی به‌صورت یک اتاق شکم دریده خارج از محوطه مسجد ایجاد شد تا به‌عنوان مقبره خاندان نراقی مورد استفاده قرار گیرد. اتاق شکم دریده اتاقی تابستانی به شمار می‌رود که با بازشدن ارسی یا چند در و پنجره با حیاط و عناصر آن مثل حوض و باغچه ارتباط دارد. پس از ورود از در اصلی، در سمت چپ محوطه و در وسط غرفه‌های شرقی این آرامگاه دیده می‌شود و فرزند و نبیره و فرزند نبیره ملا محمد مهدی (شهید علی) در آن مدفون‌اند. شخص ملا محمد مهدی در قم و پدرش (ملا محمد مهدی بزرگ) در صحن صغیر حضرت علی (ع) در نجف به خاک سپرده شده است. این مقبره درهای اُرُسی (عمودی باز شو) با گره چینی‌ دارند و بسیار ظریف طراحی شده اند. روی کاشی‌های بالای این فضا عبارت « آرامگاه ابدی خاندان نراقی » با خط نستعلیق نگاشته شده و بر لوحی مرمرین اسامی افراد خاندان نراقی که در این مقبره مدفون‌اند، آمده است. 

توصیه های کارناوالی

مسجد آقابزرگ هنوز هم میزبان نمازگزاران است و طلاب نیز در آن زندگی می‌کنند پس در بازدید از آن تمامی شئونات را رعایت کنید و به عقاید افراد ساکن در آن احترام بگذارید.

سخن آخر

در سفرهای‌ خود بازدید از مساجد را فراموش نکنید و در شهرها به سراغ این بناهای زیبا بروید. اگر راهی کاشان شدید حتما سری به مسجد آقا بزرگ کاشان بزنید، در این سفر با تاریخچه مسجد آقا بزرگ بیشتر آشنا می‌شوید بعلاوه می‌توانید از دیدن معماری مسجد آقا بزرگ کاشان و زیبایی‌های آن نهایت لذت را ببرید، برای ما از تجربه‌های سفر خود و حال‌وهوای آن سخن بگویید.

منتظر دیدگاه‌های شما عزیزان هستیم...