باغ اکبریه بیرجند | میراث ایران در فهرست جهانی یونسکو

وقتی نام ایران به میان می آید، تاریخ به گونه ای دیگر نمایان می شود و معماری، چهره کم نظیر خود را به نمایش می گذارد. هر گوشه ای از این سرزمین به وجود گنجینه ای ارزشمند از معماری آراسته شده که نمونه ای از هنر بی مثال ایرانیان به شمار می رود و در خود نکات و ویژگی های بسیار خاصی را جای داده است. به خاطر همین ویژگی های ارزشمند و منحصر به فرد، بسیاری از این بناها، توجه جهانیان را به خود جلب کرده و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته اند.

در سال 2011 بود که مجموعه ای از باغ های ایرانی به عنوان شاهکاری هنرمندانه و بی بدیل، توسط کارشناسان یونسکو به عنوان جاذبه ای جهانی در نظر گرفته شدند و نامشان در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. تعداد این باغ ها، 9 عدد بود که از گوشه و کنار ایران انتخاب شده و پس از بررسی های فراوان به عنوان نمونه هایی ارزشمند از باغ های ایرانی شناخته شدند. هر یک از این باغ ها در کنار فضایی سرشار از زیبایی، بناهایی را نیز در خود جای داده اند و گردشی تمام و کمال را در میان طبیعت، تاریخ و معماری برایتان ممکن می کنند.

می خواهیم برای آشنایی با یکی از این باغ ها، راهی شرق ایران شویم و راه استان خراسان جنوبی را در پیش بگیریم. راهمان را به سمت شهر بیرجند ادامه می دهیم و در گوشه ای از آن وارد باغ اکبریه می شویم که قدمت آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه باز می گردد و ما را به درون دنیای خود می کشاند.

با کارناوال همراه باشید تا از گوشه گوشه این باغ برایتان سخن بگوییم...

چرا بازدید از باغ اکبریه؟

• باغ اکبریه یکی از 9 باغ ایرانی است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
• این باغ فرصت خوبی را برای لذت بردن از فضایی سرشار از آرامش و آشنایی با گوشه ای از تاریخ کشورمان برایتان فراهم می کند.
•  با رفتن به این باغ می توانید از موزه‌ی مردم شناسی، عروسک ها و مشاهیر نیز بازدید کنید.

آشنایی با باغ اکبریه | میراث جهانی یونسکو در ایران

باغ اکبریه از آثار جهانی ایران است که در شهر بیرجند قرار گرفته و جلوه های زیبایی را در خود جای داده است. قدمت این باغ به زمان قاجار باز می گردد و وسعتی در حدود 45000 متر مربع دارد. اکبریه همچون نگینی در میان اقلیم کویری خراسان جنوبی می درخشد و دنیایی بهشتی را به نمایش می گذارد. با ورود به این باغ، نسیم خنکی صورتتان را نوازش می دهد و گرمای هوا را از تنتان می زداید.

در هر قدم در این باغ، با نمایشی تازه از معماری هوشمندانه ایرانی مواجه می شوید و حیرت زده به بازدید خود ادامه می دهید. با رسیدن به بنای درون باغ، دنیایی دیگر پیش رویتان قرار می گیرد و بازدید از موزه های مختلفی که در آن برپاست، گردشتان را کامل می کند. همین حال و هوای متفاوت است که هر کسی را برای شناخت بیشتر این باغ، وسوسه می کند و نگاهی نزدیک تر به تاریخ و معماری را می طلبد. همین وسوسه نیز ما را به دنیای درون باغ اکبریه می کشاند تا با دیدنی ها و فرصت های خوشگذرانی در آن آشنا شویم و گنجینه ای دیگر از کشورمان را بشناسیم.

تاریخچه باغ اکبریه

شواهد تاریخی، شروع احداث باغ و عمارت اکبریه را به اواخر دوران زندیه یا اوایل دوران قاجاریه نسبت می دهند. همه منابع موجود نیز بر این مساله اتفاق نظر دارند که تکمیل مراحل ساخت این اثر در دوران قاجار و در چند مرحله صورت گرفته و تا پایان همین دوره به اتمام رسیده است. 

 برای آنکه درک درستی از تاریخچه این باغ زیبا داشته باشیم، بهتر است سیر تحولات تاریخی آن را در چندین مرحله مورد بررسی قرار دهیم:

مرحله اول: اواخر دوره زندیه

با گسترش بیرجند، استفاده از ارگ بهارستان که به عنوان اولین ارگ حکومتی در بیرجند شناخته می شد، به مزاج حاکمان خوش نیامد؛ چرا که گستردگی محلات و قرارگیری این ارگ در مجاورت دیگر سکونتگاه ها باعث بروز دو مساله مهم شده بود: نخست آنکه حراست و حفاظت از آن مجموعه سخت تر از گذشته صورت می گرفت و دیگر اینکه بر خلاف میل حاکمان، روابط و مراودات آن ها در منظر عموم قرار گرفته بود همین مسائل سبب شد تا در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه، علی اکبر خان خزیمه، دستور احداث بنایی فاخر را در مجاورت قنات و دامنه کوه باقران بدهد. وی از خاندان خزیمه علم بود که تبارشان به خازم بن خزیمه، سردار عرب و فاتح خراسان می رسید. او فرزندی به نام ابراهیم شوکت ‎الملک داشت که از زمین داران بزرگ آن روزگار به شمار می آمد و حاکمیت منطقه بیرجند، جنوب خراسان و سیستان نیز بر عهده وی بود. ابراهیم خان شوکت ‎الملک در سال ۱۲۵۹ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد و بعدها به یکی از چهره های مؤثر در تاریخ ایران در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی تبدیل شد. 

آنچه در نهایت در باغ اکبریه ساخته شد، بنایی دو طبقه بود که امروزه هم وجود دارد و تاریخ احداث آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار در بین سال های 1300 تا 1364 هجری قمری باز می گردد. طبقه اول این بنا به کاربری خدماتی اختصاص یافت و فضاهایی در دو بخش کاملا مجزا فراهم شد. این مرحله از تاریخچه اکبریه تا اواسط دوره قاجاریه و تا دوران مظفر الدین شاه ادامه یافت و توسعه آن در اواسط دوران قاجار اتفاق افتاد.

مرحله دوم: توسعه در دوران قاجاریه

در دوره قاجاریه شکل گیری رقابت های استعماری میان دولت های قدرتمند آن روزگار به اوج خود رسید. در این زمان حکام محلی جنوب خراسان، تنها به اجرای سیاست های حکومت های مرکزی ایران مشغول نبودند، بلکه وظیفه دیگری چون حفاظت از منافع دولت های قدرتمند آن دوران را نیز بر عهده داشتند. این شرایط، قدرت حاکمان را افزایش داد و مجموعه اکبریه نیز تحت تاثیر بیشتر شدن قدرت حاکم، مجددا رونق پیدا کرد و میزبان بناهایی تازه شد. نوع، شکل معماری و تزیینات در قسمت های ایجاد شده در این دوران، نشان می دهد که ایجاد این قسمت ها همزمان با قدرت گیری حاکمان صورت گرفته و به عنوان مرکزی برای رهبری و نظارت بر بخش زیادی از امور مرتبط با تجارت، امنیت و سیاست داخلی و خارجی مرتبط با مناطق اطراف، به کار می رفته اند. در ادامه و در اواخر دوره قاجاریه، آخرین ساختمان نیز در اکبریه ساخته می شود که شامل دو طبقه و اتاق هایی است که در ارتباط با هم کار می کنند و امور اداری در آن ها انجام می شود.

مرحله سوم: تثبیت در دوران پهلوی

این باغ تا مدت ها به عنوان محل سكونت، پذیرایی و انجام امور دولتی مورد استفاده قرار می گرفت؛ به طوری كه در لهجه محلی به "كلاته سركار امیر" به معنای قلعه امیر شهر، خوانده می شد. بعد از درگذشت ابراهیم خان شوكت الملک، پسرش اسدالله علم که وزیر دربارِ شاه بود، این باغ را به عنوان محلی برای سكونت در برخی از ایام سال در نظر گرفت. وی در کتاب خاطراتش به پذیرایی پدرش از رضاشاه در همین باغ اشاره نموده و می گوید که خودش نیز چندبار از شاه و فرح در همین باغ پذیرایی کرده است. از اوایل پهلوی تا پایان آن، هیچ بنایی در مجموعه ایجاد نمی شود و اکبریه در حالت تثبیت قرار می گیرد. دخالت های این دوران، صرفا شامل تغییرات اندکی در اجزای معماری برخی بخش هاست؛ مانند افزودن حمام به برخی اتاق ها یا تجهیز مجموعه به امکانات برق و آب شهری و تلفن.

مرحله چهارم: تغییرات پس از انقلاب جمهوری اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال های آغازین دهه 60، این بنا وقف آستان قدس رضوی شده بود. در آن زمان تشکیلات آستان تحت تاثیر سال های آغازین انقلاب، قرار داشت و توجهی به این مجموعه نشان نمی داد؛ حتی در ماه های ابتدایی انقلاب این مجموعه، به عنوان یکی از نمادهای حکومت پهلوی به تصرف مردم در آمد.

این بی توجهی در سال های بعدی نیز ادامه یافت و ورود کارکردهای اداری نظامی و انتظامی، موجب تخریب مجموعه شد. مثلا در سال های 62 و 63 این مجموعه در اختیار ژاندارمری قرار گرفت و با توجه به تناسب نداشتن کاربری با ماهیت بنا، صدمات جبران ناپذیری به آن وارد شد.

از اواخر سال 68 و ایجاد دفتر نگهبانی آثار تاریخی در بیرجند، مجموعه باغ در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت و به دنبال آن مرمت هایی در آن صورت پذیرفت. از سال 75 به بعد نیز باغ به عنوان یک اثر تاریخی مورد توجه قرار گرفت و به مرور زمان ثبت ملی و جهانی شد.

نگاهی به فضا و ساختار باغ

باغ اکبریه با مساحت حدود 3.5 هکتار، در بستری کوهستانی قرار دارد و دو بنا در آن دیده می شود. این باغ با دیواره های خشتی از سه طرف محصور شده و فضاهای اصلی معماری آن شامل عمارت اصلی، فضاهای خدماتی و اصطبل است. فضای ورودی باغ اکبریه سردری دارد که در سقف آن تزیینات مقرنس کاری دیده می شود و فرم آن به صورت قوس تیزدار طراحی شده است. صحن اصلی باغ، مستطیلی به ابعاد 94 در 217 متر است که امتداد شمالی - جنوبی دارد و عمده ساختمان های آن در سمت جنوب قرار گرفته اند.

فرم معماری این باغ، ایرانی است؛ الهاماتی از معماری روسی نیز در آن دیده می شود که تلفیق آن با معماری اسلامی، سبک معماری نوینی را به نمایش گذاشته است. همانند سایر باغ های ایرانی، باغ اکبریه نیز تک محوری و دارای یک محور اصلی است. وجود محور فرعی عمود بر روی محور اصلی و وجود ساختمانی در تقاطع دو محور عمود بر هم، دیگر ویژگی معماری باغ ایرانی در اکبریه را نشان می دهند. این الگو در تمامی باغ های ایران استفاده شده و بر اساس الگوی چهارباغ از دوران هخامنشی به جا مانده است. الگوی اصلی چهارباغ ریشه عمیقی در هنر و فرهنگ ایران دارد؛ به طوری که در سایر هنرها همچون هنر فرش‌بافی نیز الگوی چهار باغ و همان چلیپا به چشم می خورد.

دو باغ در این مجموعه وجود دارد: باغ جنوبی که در جبهه جنوبی است و باغ شمالی یا اصلی که با وسعتی بیشتر در شمال مجموعه دیده می شود. فضاهایی چون فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل، دور تا دور باغ جنوبی را فراگرفته اند و یک حوض بزرگ به عنوان یکی از عناصر مهم آن، بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است. این حوض در وسط خود سکویی مربع شکل دارد و با جلوه ای خاص در میان باغ خودنمایی می کند. 

آنچه که در ابتدا و با نگاه تخصصی در باغ اکبریه، توجه هر اهل فنی را به خود جلب می کند، نکات هوشمندانه ای وجود دارند که از ویژگی های برجسته باغ ایرانی، به شمار می روند و عبارتند از: نظام هندسی در کرت بندی ها (تقسیمات باغچه ها)، انطباق محور ورودی بر تقارن ساختمان میان باغ و بنای سردر ورودی با هندسه ای خالص و نظام مند. نکته دیگر در مورد اکبریه این است که مقتضیات و نیازهای عملکردی در دوره های مختلف بر ساختار باغ تاثیر گذاشته و باعث شکل گیری بناهای متعددی بین دو باغ جنوبی و شمالی شده است. با وجود همه این تحولات باز هم تغییری در اصل کارایی، سلسله مراتب، کیفیت دید و چشم انداز باغ به چشم نمی خورد و حتی مسیرها و گذرگاه های باغ نیز به گونه ای توسعه یافته اند که زیباترین مناظر را پیش چشم بیننده قرار دهند. به عنوان مثال ایوان ها و تراس های وسیع در بناهای باغ، به گونه ای هستند که دیدی مسلط بر باغ را فراهم می کنند و بدین وسیله بر کیفیت بصری باغ و لذت تماشای چشم اندازها می افزایند. 

باغ اکبریه، عمارت بزرگی در خود دارد که در جهت غربی-شرقی ساخته شده است. این کشیدگی بنا باعث شده تا فرمی متفاوت از عمارات سایر باغ های ایرانی داشته باشد و دو محور اصلی را در باغ شکل دهد:   

1- محور اصلی در جهت شمالی - جنوبی که محور تفرجی باغ به شمار می رود.

2- محور عملکردی باغ که تحت تاثیر فرم و نحوه استقرار عمارت شکل گرفته است. 

باغ دارای دو ورودی اصلی است که یکی در راستای محور عملکردی باغ و دیگری در راستای محور اصلی تعبیه شده است. در محور اصلی باغ دو ردیف کاج در طرفین، دیده می شود اما محور عملکردی تنها یک ردیف درخت دارد. 

 همانند اکثر باغ های ایرانی، محور اصلی باغ اکبریه نیز در محور تقارن طولی قرار گرفته که با دو ردیف درختان کاج سر به فلک کشیده قدیمی به همراه درختچه های شمشاد، از دیگر محورها و گذرگاه های باغ متمایز شده است و به عمارت اصلی منتهی می شود. در میانه این محور، انتهای این مسیر و مقابل عمارت، حوض های آبی قرار دارند که از یک سو با انعکاس تصویر باغ بر زیبایی فضا می افزایند و از سوی دیگر بر عنصر اصلی آب در شکل گیری باغ تاکید می کنند. در میانسرای این بخش، حوض یا استخر نعلی شکلی دیده می شود و در پیرامون آن درختان کاج و توت قرار دارند. انعکاس درختان باغ و آسمان در آب این حوض و دیگر حوض ها یکی از نشانه های آن است که اکبریه مانند هر باغ ایرانی دیگر، نه تنها در چهار جهت اصلی توسعه نیافته بلکه در جهت زمین و آسمان نیز گسترده شده است. باغ آرایی در پشت ساختمان و در ادامه محور اصلی باغ با عناصری همچون درختان بلند و آب ادامه دارد و وجود طاق های جناغی که به یک شکل تکرار شده اند، فضای ویژه ای را به نمایش می گذارد.

یک عنصر اساسی باغ اکبریه وجود یک حیاط پشتی در جبهه جنوبی باغ است که بعدها از آن الگوبرداری می شود و در باغ ها و بناهای دیگر بیرجند نیز ظهور پیدا می کند. این حیاط، متصل به بافت روستایی اطراف است و شاه نشینی مستطیل شکل دارد که از یک طرف به فضای حیاط متصل می شود. نمونه این شاه نشین را در مقیاس بزرگتر در باغ ایل گلی تبریز و باغ فرح آباد اصفهان می توان مشاهده کرد. علاوه بر این حیاط، یک حیاط الحاقی در قسمت شرقی مجموعه نیز وجود دارد که از دیگر ویژگی های خاص اکبریه به شمار می رود.

نگاهی به بناهای باغ اکبریه

باغ اکبریه بناهای متعددی را در خود جای داده که هر یک عملکرد خاص خود را دارند و به فراخور نیاز ایجاد شده اند. به طور کلی گسترش ساختمان ها در باغ از شرق به غرب بوده و اولین بنا در شرق محوطه احداث شده است. هر چند که باغ اکبریه و بناهای آن در شرایط زمانی خاصی ساخته نشده اند؛ اما شباهت در ساخت و معماری آن ها کاملا حفظ شده و می توان باغ را یک مجموعه کامل به حساب آورد.

*عمارت حشمت الملک

 قدیمی‌ترین بنای باغ، عمارت حشمت الملک است که در منتهی الیه شرقی باغ قرار گرفته و دو طبقه‌ دارد. طبقه همکف بنا دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است که ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، شامل باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را ممکن می سازد. این بنا دارای 17 اتاق است که با یکدیگر ارتباط دارند و یک راهروی مرکزی با محور شرقی- غربی در آن وجود دارد که در دو سوی آن تالارها و اتاق ها به صورت قرینه قرار گرفته اند. به احتمال زیاد در گذشته، این قسمت محل زندگی امیر و ساکنان باغ بوده و پس از توسعه و گسترش ساختمان ها به صورت انبار در آمده است.

*عمارت مرکزی و ساختمان جانبی آن

عمارت مرکزی یا تشریفات، یکی دیگر از بناهای باغ است که با عملکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان و توسط شوكت الملک ساخته شده و به عنوان هسته مرکزی باغ به شمار می رود. تزیینات عالی و چشم انداز زیبای این بنا، آن را از سایر عمارات موجود در باغ متمایز می کند. این ساختمان دو طبقه دارد و تزیینات منبت، مشبک و ارسی با شیشه‎های رنگی و تزیینات گچی با طرح های اسلیمی و هندسی جلوه ای تماشایی به آن داده اند. هشتی مرکزی این ساختمان به عنوان زیباترین بخش آن شناخته می شود که دارای کلاه فرنگی با مقرنس‌های زیبا است و اوج هنرمعماری بنا را نشان می دهد.

فضای ورودی ساختمان از دو رشته پلکان تشکیل شده است که سرپوشیده هستند و به صورت قرینه در سمت شرقی و غربی قرار دارند. این پلکان ها در انتها به دو در می رسند که ورودی بخش داخلی بنا را تشکیل می دهند.

اتاق پذیرایی قسمت مجزایی از طبقه‌ی اول ساختمان است و فضایی وسیع به همراه یک ورودی دارد. در کنار فضای ورودیِ اتاق پذیرایی، دالانی دیده می شود که به هشتی می رسد. از هشتی ساختمان نیز دو راه جدا می شود که یکی به آشپزخانه و دیگری به ایوان پشت بنا می رسد. در قسمت پشتی بنا، اتاق های ساده ای وجود دارند که در آن ها بخاری دیواری تعبیه شده است. فضای بیرونی این محوطه، صحن استخر را در خود جای داده و دارای حمام و مطبخ است که در حال حاضر نشانه های کمی از آن دیده می شود.

در مقابل عمارت اصلی، محوطه ای به وسعت حدود 3300 متر مربع دیده می شود که استخری در میان خود دارد و باغچه هایی در اطراف آن دیده می شوند. در ضلع جنوبی این بخش، مطبخ، حمام خصوصی و عمومی قرار گرفته و در ضلع شرقی آن، حجره ها و سه اتاق برای آموزش کودکان به چشم می خورد. در ضلع غربی محوطه نیز حجره ها و طاق نماهای متعدد وجود دارد.

عمارت مرکزی دارای ساختمان جانبی است که در جبهه میانی باغ قرار دارد. این ساختمان دارای دو طبقه است که از طریق دو ردیف پله، با یکدیگر ارتباط دارند. فرم معماری این بنا نشان می دهد که چند سال بعد از بنای تشریفات ساخته شده و به عنوان یک ساختمان جانبی در کنار این عمارت قرار گرفته است.

*فضاهای خدماتی

یکی از بناهای مجموعه اکبریه درشکه خانه نام دارد که شامل محوطه ای است که اطراف آن را اتاقک های متعدد در برگرفته و درگاه های آن به وسیله قوس دزد (1) پوشیده شده اند.

در انتهای شرقی عمارت اصلی، فضاهایی همچون انبار مهمات و اسلحه تعبیه شده است. در گوشه جنوب شرقی مجموعه نیز، مسجد قرار گرفته که معماری ساده ای دارد و شامل چهار ستون چهارضلعی است که به کمک تویزه هایی (2) پوشش گنبدی را تحمل می نمایند.

قسمت اداری مجموعه مربوط به دوران پهلوی است و ساختمان آن راهرویی طولانی را شامل می شود که اتاق ها در دو طرف آن قرار دارند. در انتهای راهرو سرویس بهداشتی ساخته شده و در یکی از اتاق های انتهایی، مسیر دسترسی به طبقه پایین از طریق یک رشته پلکان فراهم شده است. در میانه سقف راهرو ، عنصر کلاه فرنگی به چشم می خورد و در نقاط دیگر، پوشش طاق و تُویزِه و گنبد خودنمایی می کند.

در ضلع جنوب غربی مجموعه، بخشی مشهور به ارگ خواب وجود دارد که پیش از این کتابخانه بوده است اما امروزه یگان حفاظت آثار در آن قرار دارد. این ساختمان دارای راهرویی است که دو اتاق نسبتا وسیع در دو سوی آن قرار گرفته اند و چند اتاق کوچک و تو در تو نیز در انتهای آن به چشم می خورد. بخش دیگر ساختمان مشتمل بر اتاق هایی است که دسترسی به آن ها از طریق ایوان بزرگ در حیاط، امکان پذیر بوده و امور حکومتی در آن انجام می شده است. 

 كتابخانه و دانشكده هنرِ دانشگاه بیرجند نیز در بخشی قرار دارد که در اوایل دوره قاجار  احداث شده و دیگر بخش‌ها نیز به موزه ها اختصاص یافته اند.

پاورقی

1- قوسی که در آن آجرها یا سنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ صورت حلقه های مجزا و هم مرکز چیده شده‌اند.

2- دنده ها یا پایه های قوسی شكلی که در داخل طاق قرار می گیرند و بار سقف را به دیوار زیرین انتقال می دهند.

دیدنی های مجموعه اکبریه

امروزه باغ اکبریه تنها یک باغ به جا مانده از تاریخ نیست و بخش های مختلفی را برای بازدید در خود جای داده است:

1- موزه باستان شناسی بیرجند

موزه باستان‌شناسی بیرجند در سال 1371 با وسعت 600 متر مربع در طبقه اول ساختمان تشریفات و ارگ حکومتی امیر ابراهیم خان شوکت الملک، ایجاد شد و در سال 1374 با طراحی نو توسعه و تجهیز آن صورت گرفت. این موزه، بزرگترین موزه باستان شناسی در سطح استان خراسان جنوبی است و در آن اشیایی از جمله عتیقه­‌ها، کوزه­‌های سفالی، سکه­‌ها و اسلحه­‌ها به نمایش در آمده اند که سیر تاریخی مدون و منظمی را از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوره قاجار نشان می دهند.

بخش های مهم این موزه عبارتند از:

بخش سفال: این بخش، به گونه ای طراحی شده که بازدیدکنندگان را با سیر تکامل سفال و تحولات آن، در دو قسمت قبل از میلاد و اسلامی آشنا کند. در ابتدای این بخش، سفالینه‌هایی از هزاره سوم و هزاره دوم و اول را می بینید و در ادامه به سفال‌های دوره اسلامی می رسید. این سفالینه ها در دو دسته ارائه شده اند: بخشی از آن ها یافته های باستان شناسی در بیرجند و جنوب خراسان هستند و بخش دیگر آثار  مناطق مختلف کشور را در بر می گیرد.

بخش فلز: برای دیدن سیر تحول فلزکاری از هزاره اول قبل از میلاد تا دوره قاجاریه باید به این بخش بروید. آثار فلزی به نمایش درآمده در مجموعه دوران پیش از اسلام، شامل پیکان ها و خنجرها و تعدادی وزنه تبادل کالا است و بخش  فلز دوره اسلامی، ظروف مسی، شامل ابریق، قهوه جوش و بوته‌های ذوب فلزات را شامل می شود.

بخش اسلحه: در بخش اسلحه تعدادی از سلاح های آتشین اولیه شامل تفنگ های سرپر و طپانچه های سرپر به چشم می خورد و علاوه بر آن تعدادی باروت دان چرمی و فلزی و دوربین های چشمی نیز در این بخش قرار دارند.

بخش روشنایی: در این قسمت انواع پی سوزهای سفالی و فلزی را خواهید دید و تعدادی چراغ گردسوز با پایه و بدنه سنگی و سرامیکی و برنزی نیز به چشمتان می خود؛ گرچه از نظر تاریخی قدمت بعضی از این آثار به صد سال هم نمی رسد اما از نظر هنری، ارزش بسیاری دارند. پی‌سوزهای سفالی، قدیمی ترین اشیای موجود در این بخش هستند که قدمت آن ها به پیش از اسلام باز می گردد.

بخش قرآن و کتابت: این بخش در زیباترین قسمت ساختمان یعنی هشتی مرکزی قرار گرفته و در آن لوازم کتابت به همراه تعدادی قرآن خطی و چاپ سنگی و ظروف منقش به آیات قرآن به نمایش در آمده اند. نفیس ترین قرآن موجود در این بخش، قرآنی متعلق به دوره قاجار است که تذهیب گل و مرغ بر روی جلد و حواشی و تذهیب آب طلا بر روی صفحات آن خودنمایی می کند.

بخش اشیای متعلق به خاندان عَلم: در این بخش اشیای متعلق به خاندان علم دیده می شود که توسط بنیاد مستضعفان در اختیار گنجینه بیرجند قرار گرفته اند. این مجموعه سرقلیان ها از جنس های مختلف با تزیینات مرصع جواهر نشان، تعدادی جام شیشه ای، ظروف نقره‌ای و… را در برمی گیرد.

به طور کلی سفال ها و سکه ها بیشترین آثار به نمایش در آمده در این موزه هستند. مجموعه سفال ها، دوره‌های مختلف تاریخی از سفال های نخودی دست ساز هزاره سوم قبل از میلادگرفته تا سفال‌های خاکستری هزاره اول میلادی و سفال‌های لعابدار دوره اسلامی را در‌بر می‌گیرد و در مجموعه سکه‌ها، سکه های دوران تاریخی از سلوکیان، الیمایی‌ها، پارتیان و ساسانیان و سکه‌های دوران مختلف اسلامی تا دوره قاجار دیده می شود.

زمان بازدید: همه روزه به جز دوشنبه ها و جمعه صبح و ایام سوگواری

ساعت بازدید:

• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 20:00 برای نیمه اول سال
• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 19:00 برای نیمه دوم سال

بهای بلیت: 4000 تومان برای اتباع ایرانی و 30000 تومان برای اتباع خارجی

2- موزه مردم شناسی بیرجند

در سال 1372 سازمان میراث فرهنگی، موزه ای دیگر را به نام موزه مردم شناسی در این مجموعه ایجاد کرد و طبقه همکف عمارت مرکزی اکبریه را به آن اختصاص داد. در این موزه گوشه‌ای از مشاغل منطقه جنوب خراسان و وسایل زندگی آن ها که در گذشته‌ای نه چندان دور مرسوم بوده و اکنون دیگر اثری از آن ها دیده نمی شود، به نمایش در آمده است و قدمت اشیای موجود در آن به 100 سال می رسد.

بخش های مختلف این موزه عبارتند از: غرفه مراسم عروسی، سبد‌بافی، کشاورزی،سفالگری، کفاشی، دستاسی، عطاری، آهنگری، سلمانی، حکیم‌باشی، نخ‌ریسی و پارچه بافی که مجموعا 28 مجسمه در آن ها قرار دارد. هدف از تشکیل این موزه این بود که نسل جوان با سنت‌های گذشته پیوند یابد و فرهنگ‌ها و سنت‌های بومی- منطقه‌ای را بشناسند. این موزه باعث می شود تا جوانان ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، فنی و فرهنگی ابزار، اشیا و آداب و رسوممربوط به دوران های گذشته را ببینند و تاریخ فرهنگ خود را بدانند.

زمان بازدید: همه روزه به جز دوشنبه ها و جمعه صبح و ایام سوگواری

ساعت بازدید:

• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 20:00 برای نیمه اول سال
• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 19:00 برای نیمه دوم سال

بهای بلیت: 4000 تومان برای اتباع ایرانی و 30000 تومان برای اتباع خارجی

3- موزه عروسک و فرهنگ خراسان

در بخشی از مجموعه اکبریه یکی از خاص ترین موزه های ایران وجود دارد. در این موزه عروسک های کوچکی را می بینید که هنرمندان با استفاده از اشیای دورریختنی که ریشه در فرهنگ و مشاغل مردم دارند، ساخته شده اند و موادی کاملا ابتدایی در ساخت آن ها به کار رفته است. مثلا برخی از این عروسک ها با نخ های باقیمانده پس از اتمام بافت قالی و یا دکمه های ریز و درشتی که به کار نمی آیند درست شده اند. این عروسک ها علاوه بر اینکه زیبایی خاصی دارند، نمودی از فرهنگ و آداب و رسوم مردم نیز به شمار می روند و اِلمان های زندگی آن ها را نمایش می دهند.

 زمان بازدید: همه روزه به جز دوشنبه ها و جمعه صبح و ایام سوگواری

ساعت بازدید: 

• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 20:00 برای نیمه اول سال
• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 19:00 برای نیمه دوم سال

بهای بلیت: 4000 تومان برای اتباع ایرانی و 30000 تومان برای اتباع خارجی

4- موزه مشاهیر

یکی از ساختمان های موجود در باغ اکبریه به موزه مشاهیر اختصاص یافته و در آن سردیس و مجسمه مشاهیر استان خراسان جنوبی به نمایش درآمده است. هدف از ایجاد این موزه این بوده که مردم با مشاهیر استان و گوشه ای از خاک ایران، آشنا شوند و در مورد اشخاصی که نامشان به نیکی در این مرز و بوم، ماندگار است را بشناشند.

زمان بازدید: همه روزه به جز دوشنبه ها و جمعه صبح و ایام سوگواری

ساعت بازدید: 

• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 20:00 برای نیمه اول سال
• 9:00 تا 11:00 و 16:00 تا 19:00 برای نیمه دوم سال

بهای بلیت: 4000 تومان برای اتباع ایرانی و 30000 تومان برای اتباع خارجی

 خوشگذرانی در باغ اکبریه

شاید فکر کنید اکبریه فقط یک مکان تاریخی است و بازدید از آن ممکن است کسل کننده باشد؛ اما سخت در اشتباهید، چرا که در این مکان تاریخی هم فرصت هایی برای خوشگذرانی وجود دارد:

گشت و گذاری متفاوت: گذرگاه های باغ اکبریه بسیار زیبا ساخته شده اند و احاطه شدن آن ها با درختان سر به فلک کشیده بر جذابیت آن ها افزوده است. این گذرگاه ها فرصت خوبی برای قدم زدن و پیاده روی هستند و باعث می شوند که شما به جای جای باغ سر بزنید و گشت و گذاری متفاوت را تجربه کنید. 

عکاسی: زیبایی های این باغ و جلوه تاریخی آن دست به دست هم می دهند تا آن را به یک سوژه تمام عیار عکاسی تبدیل کنند. حوض زیبا، معابر چشم نواز و منظر تاریخی این مجموعه، همه و همه بهانه خوبی برای ثبت تصاویر هستند.

خرید صنایع دستی: وجود بازارچه صنایع دستی در این مجموعه به شما امکان می دهد تا با دست سازه های این دیار آشنا شوید و هدایا و سوغاتی های خوبی را برای عزیزانتان خریداری کنید.

ثبت ملی و جهانی باغ اکبریه

ویژگی های ارزشمند باغ اکبریه و اهمیت آن از نظر معماری و تاریخی سبب شد تا نامش در تاریخ 2 خرداد سال 1378، در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. در سال 2011 نیز، این باغ در کنار 8 باغ دیگر به عنوان میراث جهانی یونسکو و تحت عنوان باغ های ایرانی ثبت شد و معیارهای زیر را برای ثبت آن مطرح کردند:

1- نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی است.

2- تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی را نشان می دهند که از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز، مهم هستند.

3- گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته است.

4- نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی به شمار می رود و مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

5- به طور مستقیم یا ملموس با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی، مرتبط است.

کارشناسان بر این باورند که از میان نکات جالب و مورد توجه در مورد این باغ که به ثبت جهانی آن کمک کرده اند، می توان به موارد زیر اشاره نمود:

 باغ در زمین شیبدار ایجاد گشته و خطوط راست در طراحی باغ استفاده گردیده است.

عمارت اصلی باغ دقیقا در بلندترین قسمت آن قرار دارد.

یک جوی دایمی اصلی و چند جوی فرعی در باغ تعبیه شده اند تا صدای آب را در فضا طنینن انداز کنند و رابطه نزدیکی با طبیعت ایجاد نمایند.

حد فاصلی بین عمارت و باغ وجود ندارد و جدایی بین آن ها دیده نمی شود.

استفاده از درخت‌های زیاد و سایه‌دار و اختصاص بیشترین قسمت باغ به کاشت درختان میوه و گیاهان دارویی و زینتی چهره ای متفاوت را به آن بخشیده است.

راه دسترسی

آدرس: استان خراسان جنوبی، شهر بیرجند، میدان مادر، بلوار معلم.

اگر می خواهید با وسایل نقلیه عمومی به باغ اکبریه بروید، از خطوط اتوبوسی استفاده کنید که از ایستگاه خیام گذر می کنند. این ایستگاه فاصله بسیار کمی با باغ اکبریه دارد.

اطلاعات بازدید

زمان بازدید: همه روزه به جز دوشنبه ها و جمعه صبح و ایام سوگواری.

ساعت بازدید: 09:00 تا 13:00 و 16:00 تا 20:00 نیمه اول، 09:00 تا 13:00 و 16:00 تا 19:00 نیمه دوم

ورود به این باغ هیچ هزینه ای ندارد اما اگر قصد بازدید از موزه ها ی آن را داشته باشید باید بلیت آن ها را جداگانه خریداری کنید. 

عوامل محلی موثر در شکل گیری باغ اکبریه

عوامل زیادی دست به دست هم داده اند تا شاهکاری به نام اکبریه خلق شود. مهم ترین این عوامل عبارتند از:

زمین | عاملی مهم و موثر

زمین مهم ترین نقش را در شکل گیری باغ اکبریه بازی کرده و در اشکال و مقیاس های گوناگون باغ، نقش غیر قابل انکاری داشته است. جنس خاک، قابلیت آبیاری، نفوذ کافی در آن و حاصل خیزی تنها بخشی از ویژگی های زمین اکبریه هستند و شکل گیری آن را ممکن کرده اند. باغ اکبریه، مانند بسیاری از باغ های ایرانی در دشتی شیب دار ساخته شده و دارای شیبی از جنوب به شمال است.

زمین باغ اکبریه در محلی انتخاب شده که نسبت به مسیر قنات دارای شیبی ملایم است و آبیاری را به راحتی امکان پذیر می کند. این باغ مانند سایر باغ های ایرانی، در معرض وزش باد ملایم، آفتاب لازم و سایه کافی و خاک حاصلخیز قرار گرفته و به آب دسترسی دارد تا از هوای آزاد، نور، خاک و آب بهره مند شود و زمین از جنبه های گوناگون در ایجاد این شرایط نقش مهمی داشته است.

 گیاه | حضوری پررنگ و تعیین کننده

مانند همه باغ های ایرانی، حضور پررنگ و تعیین کننده گیاهان در باغ اکبریه نیز مشهود است و نظم خاصی در چیدمان آن ها دیده می شود. باغ بندی، ترکیب و ترتیب کاشتن درخت و گل و گیاه در باغ های ایرانی از روابط و ضوابط خاصی پیروی می کند و بر اساس کارآیی، پویایی و مقابله با ناسازگاری های محیطی طراحی می شود تا زیبایی و چشم نوازی باغ را در فصول گوناگون سال حفظ کند. آنچه که در نگاه اول در باغ اکبریه جلب توجه می کند، تنوع گونه های گیاهی آن است که نشان می دهد صاحبان اولیه آن از موقعیت اجتماعی و نفوذ خویش بهره برده اند تا گونه هایی را که امکان رشد در این آب و هوا را داشته است، جمع آوری کرده و پرورش دهند. کاج، انار و توت از جمله درختان موجود در این باغ هستند و در گوشه‌ و کنار آن گل های تاج خروس نیز به چشم می‌خورند.

حضور گیاهان در باغ اکبریه دلایل زیادی دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:

تعریف و ایجاد فضا: درختان کاج که در ردیف های متراکم و به هم فشرده کاشته شده اند، تاثیر زیادی در ساخت و ارایه حجم و شکل کلی باغ دارند و تعریف فضا و فضاسازی در داخل باغ نیز از طریق همین درختان صورت می گیرد. گذرگاه اصلی باغ از مهم ترین فضاهایی است که درختان سایه گستر در تعریف آن نقش اساسی ایفا می کنند. این اولین لایه حضور گیاهان در باغ به شمار می رود و در حال حاضر ردیفی از بوته های شمشاد نیز در امتداد این درختان به تعریف فضای اصلی این گذرگاه رویایی کمک می کند.

گسترش جنبه های کیفی و کیفیت های بصری فضای باغ: از دیگر جنبه های حضور گیاهان در باغ می توان به ایجاد آسایش و آرامش برای ساکنان اشاره کرد که تنها در صورت گسترش جنبه های کیفی و کیفیت های بصری فضای باغ میسر می شود. اکبریه به گونه ای طراحی شده که بتواند به دشواری های زندگی در منظقه پاسخ مناسبی دهد. بوته ها و گل های تزیینی در لایه دیگر گیاهان این باغ قرار می گیرند و با حضور در باغچه هایی در دسترس و نزدیک جوی های آب، دشواری شرایط اقلیمی را با زیبایی خود به فراموشی می سپارند.

به دست آوردن محصول مورد نیاز از درختان: سطح وسیع درختان میوه داخل کرت ها در لایه بعدی گیاهان باغ قرار می گیرند که با تغییرات فصول رنگ عوض کرده و با میو های گوناگون بخشی از نیاز ساکنان باغ را برآورده می کرده اند.

 آب | حیاتی ترین عنصر

آب، مهم ترین و حیاتی ترین عنصر شکل گیری هر باغی است؛ چرا که بدون این مایه حیات، سرسبزی و طراوت معنای خود را از دست می دهند. اگر چه برخی گفته اند که در بعضی از باغ ها اساسا از آب استفاده نمی شود اما باید توجه داشت که ایجاد باغ بدون آب، به ویژه در خراسان امری محال و غیرممکن است. نکته مهم، این است که در صورت وجود آب، استفاده مناسب و به موقع از آن حرف اول را می زند و همین به کارگیری مناسب منابع آب محدود در مناطق گرم و خشک موجب شکل گیری باغ های سرسبز می می شود.

در اکبریه، دسترسی به آب از طریق قنات میسر می شود و باغ به صورتی ساخته شده که حرکت آب از بالاترین نقطه آغاز شود و به سراسر باغ ادامه یابد. به سبب کم بودن آب قنات در بیرجند، امکان حضور دائمی آب در آبراهه های باغ وجود ندارد؛ به همین سبب، آب را در استخرهای موجود در باغ جمع و بعد آن را به دفعات و به وسعت در جوی ها جاری می کردند. این استخرها به عنوان ذخیره گاه آب، از عناصر تشکیل دهنده نظام آبیاری باغ ها به شمار می روند و مکان قرارگیری آن ها با توجه به نظم هندسی باغ مشخص می شود. در باغ اکبریه، برخلاف بسیاری از باغ های ایرانی، برای زیباتر نمودن گذرگاه ها، جوی آب در میان محورها دیده نمی شود و آبراه ها تنها برای آبرسانی به درختان تعبیه شده اند. 

در باغ اکبریه آب، با توجه به عوارض زمین در جهت جنوب به شمال جریان می یابد و در نهرها، جوی ها و محورهای اصلی و فرعی به حرکت درمی آید تا تمام باغچه ها آبیاری شوند. در این میان، توجه معماران به سه موضوع قابل توجه است:

وجه منظری: از نظر وجه دیداری و منظری، آب به منزله عنصری شفاف و سیال است که در شکل های گوناگون در باغ جریان می یابد. گرمای شدید هوا و تبخیر زیاد آب سبب شده تا معماران، میزان آب در جوی های روباز را به کمترین میزان کاهش دهند و تنها در حوض جلوی عمارت و حوض میانی خیابان اصلی، حضور آب را به نمایش بگذارند. آن ها برای به حداکثر رساندن میزان بهره وری آب، در کنار جوی های اصلی باغ، به صورت متراکم، درختان و درختچه های مثمر و غیر مثمر کاشته اند تا از آب جریان یافته در جوی، سیراب شوند و ضمن افزودن به زیبایی و سرسبزی باغ، محصولاتی نظیر گل محمدی، انجیر سیاه و انار نیز در اختیار ساکنان باغ قرار دهند.

وجه کارکردی: در این وجه نیاز گیاهان، درختان، گل ها و بوته ها به آب بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و معماران توجه خاصی را به آن مبذول داشته اند. در گذشته میزان آب تعیین شده برای باغ اکبریه از قنات مربوطه، دو شبانه روز بوده و بیشتر آن برای آبیاری باغ طی 7 روز استفاده می شده است. میزان اندکی از این آب در استخر پشت عمارت ذخیره می شده تا به دو منظور از آن استفاده شود:

1- پر بودن حوض مذکور از آب و استفاده در طراوت و زیبایی محیط.

2- استفاده از آب ذخیره شده به منظور آبیاری سیفی جات و سبزیجاتی که در باغ و بین ردیف های درختان در فصول مختلف بهار و تابستان کاشته می شده است.

عمق و پهنای نهرهایی که آب را به پای درختان هدایت می کنند، بسیار متناسب با نیاز آبی درختان و بافت خاک در نظر گرفته شده و به گونه ای است که در هر بار آبیاری، حجم مورد نیاز و مناسب آب برای درختان را تا دور بعدی تامین کند. برای غلبه بر شیب نسبتا زیاد زمین، هنگام انتقال آب در طول باغ و جلوگیری از آب بُردگی و فرسایش خاک، از قطعاتی سفالی به نام "نهر تاب" استفاده شده تا شدت جریان آب، کنترل شود. به دلیل شرایط خاص آب و هوایی و نبود دانش و تکنولوژی در گذشته، درختان به شکل غرقابی آبیاری می شدند. در این سیستم آبیاری، آب قنات از طریق جوی های خاکی به باغ هدایت شده و به پای درختان می رسیده تا نیاز آن ها را برطرف کند. البته وجود عامل شوری خاک نیز در انتخاب این سیستم آبیاری بی تاثیر نبوده است.

 وجه شنیداری: صدای جاری شدن آب در باغ و نوای فواره های آن به وجه شنیداری استفاده از آب مربوط می شود که در باغ اکبریه به خوبی مشهود است. صدا و نغمه ها بخش جدایی ناپذیر از فضای باغ تلقی می شوند که جذابیت آن را دو چندان می کنند.

 عناصر قابل توجه در باغ اکبریه

مهم ترین عناصری که باغ اکبریه را به نمود یک باغ ایرانی و نمونه ای کم نظیر در این زمینه تبدیل می کنند، عبارتند از:

حصار باغ: محدوده باغ اکبریه با استفاده از یک دیوار یا حصار خشتی مشخص می شود که در گذشته اطراف آن را زمین های زراعی احاطه کرده بودند؛ اما با توسعه شهر ساختمان ها در پیرامون آن شکل گرفته اند. حصار باغ ایرانی، عنصری مهم در تعریف فضای باغ به شمار می رود و تاثیر فراوانی در ایجاد چشم اندازهای داخلی و خارجی بر عهده دارد. این حصار جدای از اینکه پیرامون باغ را در بر گرفته و آن را مسدود کرده است، نقش مهمی را در تعریف باغ نیز ایفا می کند.

درختان: مانند سایر باغ های ایرانی، شکل و حجم متفاوت درختان، محل قرارگیری آن ها در فضای اصلی و چینش آن ها در کنار یکدیگر، تاثیر بسزایی در چهره اکبریه دارند. بخش عمده نظام درختان سایه گستر در این باغ را توده ای از درختان کاج تشکیل می دهد که به صورت نواری در کنار هم چیده شده اند. البته در این میان، درختان سروناز در مجموعه ورودی باغ نیز نقش بسزایی در زیبایی آن ایفا می کنند.

زمین: بخش مهمی از اقدامات برای شکل گیری فضای باغ همچون حرکت آب، به کارگیری درختان و گیاهان و ... در تماس با بستری به نام زمین صورت می پذیرند و بدون وجود زمین و سطح مناسب، هیچ باغی شکل نمی گیرد. در شکل گیری کف باغ، عواملی چون شیب زمین، سطح مورد نیاز برای کاشت درختان، زمان حضور آب، هندسه و نظام فضای باغ و شرایط اقلیمی دخیل هستند و نمی توان تاثیر آن ها را نادیده گرفت.

 بناها: از مجموعه بناهای سردر ورودی، عمارت مرکزی و ... می توان به منزله عنصری مهم و موثر در ساختار باغ نام برد که به خودی خود، فضاهایی بسیار کوچک در مقیاس باغ به شمار می آیند اما کارکردهای ویژه ای دارند.

کارکردهای باغ اکبریه

همانگونه که گفتیم، جای جای باغ اکبریه بر اساس کارکردی خاص ایجاد شده که مهم ترین آن ها عبارتند از:

1- فضاهای بیرونی، تشریفاتی و کارکردهای خاص دیوانی در امتداد عمارت اصلی و متصل به آن.

2- فضای سکونتی در پیرامون فضا و عمارت اصلی.

3- کارکردهای خدماتی و نگهبانی همچون اصطبل در بخشی مجزا از فضای اصلی باغ .

سخن آخر

روز به روز بر تعداد بناها و آثار کشورمان که جای خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو باز می کنند، افزوده می شود اما تا به حال کدام یک از آن ها را دیده ایم؟ بد نیست، این بار که دست به قلم شدیم و دست به برنامه ریزی برای سفر زدیم، نگاهی هم به این آثار ارزشمند کشورمان داشته باشیم و برای بازدید از آن ها برنامه ریزی کنیم.

اگر از باغ اکبریه بازدید داشته اید، تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید و از حال و هوای این مجموعه برایمان بگویید.

آیا از دیگر باغ های جهانی ایران بازدید کرده اید؟

نظرات و تجربیات خود را در این زمینه با ما به اشتراک بگذارید.

منتظر دیدگاه های شما هستیم...