ارگ بم | شهری باستانی در کرمان

برای دیدن یکی از جاذبه های تاریخی و جهانی ایران، راهی استان کرمان می شویم و به ارگ بم می رویم. تا به حال بارها و بارها تصاویر ارگ بم را دیده اید و تا حدودی با این جاذبه آشنایی دارید؛ شهری باستانی که امروزه ویرانه هایی از آن باقی مانده است و اثری پراهمیت به شمار می رود. با ما همراه باشید و به بازدید از ارگ بم بیایید و اطلاعات کاملی در مورد آن به دست آورید.

چرا ارگ بم؟

• یکی از جاذبه های ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
• از معروف ترین و اصلی ترین جاذبه های استان کرمان به حساب می آید.
• یک سازه کم نظیر خشتی است و پیش از وقوع زلزله بم بزرگترین سازه خشتی جهان به شمار می رفت.
• نمونه ای کم نظیر از ساختار دفاعی در ایران به شمار می رود.
• معماری جذاب و حساب شده ای دارد و هوشمندی سازندگانش را در آن دوره ها به رخ می کشد.
• در شاهنامه از این ارگ یاد شده و داستان های جالبی درباره آن وجود دارد. 

آشنایی با ارگ بم

ارگ بم شهری باستانی و مجموعه ای بزرگ از ساختمان های بلند و محصور است که در نزدیکی شهر بم در استان کرمان قرار دارد. دو بخش حکومتی و رعیت نشین در این شهر وجود دارد که هر یک دارای بناها و کارکرد خاص خود هستند.

ارگ بم در واقع یک دژ یا قلعه بزرگ است که ارگ، بلندترین قسمت آن محسوب می شود و در قلب دژ قرار دارد. ظاهر با ابهت ارگ باعث شده کل بنای دژ، با نام ارگ بم خوانده شود. این ارگ در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز پر رونق بوده است؛ اما به طور قطع مشخص نیست چرا مردم آن را ترک کرده اند.

تا تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲ عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان از آن ارگ بم بود؛ اما در این تاریخ بر اثر زلزله شدیدی که شهر بم و حومه اش را تحت تاثیر قرار داد، فرو ریخت و هنوز بازسازی آن ادامه دارد.

ثبت ملی و جهانی ارگ بم

ویژگی های منحصر به فرد ارگ بم و قدمت بالای آن باعث شد تا نام این اثر در تاریخ 1 فرورودین 1345 با شماره 519 در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. تلاش برای ثبت جهانی این جاذبه هم نتیجه داد و در سال 2004 طی نشست سی و پنجم یونسکو، نام ارگ بم با شماره 1208 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

تاریخچه ارگ بم

از هخامنشی تا ساسانیان

در مورد آغاز ساخت ارگ بم و تاریخچه آن اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. برخی قدمت این شهر را به دوره هخامنشی نسبت می دهند و برخی دیگر حتی آن را مربوط به دوره اشکانی می دانند. در این میان بیشتر بناهای ساخته شده در ارگ تا قبل از ویرانی در زلزله را می توان به دوره تیموری تا قاجار نسبت داد. در کنار همه حدس ها و گمانه زنی ها، لایه های ساختمانی متعددی بر روی دیوارها و قسمت‌هایی از ارگ مشخص شده اند که حکایت از ساخت و سازهای متعدد در این مکان و در زمان های مختلف دارند.

ویژگی های معماری بناها هم در تخمین زمان ساخت شان نقش مهمی دارد به عنوان مثال ایوان مساجد با مقیاس و اندازه‌های مختلف به سازه های ساخته شده در قرن چهارم (دوره سامانیان) تا قرن هفتم هجری (دوره سلجوقیان) شبیه هستند.

نوشته هایی در مورد لشکرکشی‌های اردشیر بابکان (اولین شاه ساسانی) به منطقه بم در اواخر دوران اشکانیان، وجود دارد. نوشته هایی نیز در مورد بناهای تاریخی مناطق تاریخی اطراف ارگ بم در زمان ساسانیان و دوران قبل تر از آنها مثلا اشکانیان موجود است. این اسناد مکتوب، سرنخ هایی را در مورد قدمت ارگ بم به کارشناسان می دهند. در شاهنامه، اردشیر بابکان، چندین بار به دژی که فردوسی آن را کجاران می خواند، حمله کرده است تا پادشاهی هفتان بوخت (هفتواد) را مغلوب کند. دژ هفتواد روی کوهی قرار داشت که گفته می شود این دژ نخستین پایه‌های قلعه‌ بم بوده است. چرا که کوهی که ارگ بم بر روی آن ساخته شده، تنها کوه سنگی موجود در آن منطقه است و کوه دیگری به چشم نمی خورد. 

ظهور اسلام در ایران تا دوران صفوی

اثراتی از بم و قلعه‌ بم در نوشته های دوران پس از اسلام نیز دیده می شود. یکی از نکات در مورد وضعیت ارگ بم در دوران اسلامی، ساخت دو مسجد با نام‌های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد (ص) در آن است. ساخت یک حسینیه‌ شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه، 3 منبر خشتی و چند اتاق نیز از کارهای صورت گرفته در این دوره است. ورودی ارگ بم طاقی دارد که سبک دوران ساسانی را در ذهن تداعی می کند و همین باعث شده تا ساختش را به این دوران نسبت دهند. کارشناسان بر این باورند که اضافه شدن دو برج در طرفین ورودی و هشتی به دوران صفویه باز می گردد. بقایایی از دروازه‌ دوم در شمال قلعه و در محله ای مشهور به کت‌کدم (خانه‌ی کرم) دیده می شود که گویا خیلی مورد استفاده نبوده و یا پس از ساخت حصار قلعه، مسدود شده است.

مورخانی چون ابن خردابه و قدامه بن جعفر در قرون سوم و چهارم هجری قمری در مورد جاده‌ بم جیرفت تا نرماشیر نوشته هایی دارند و از شهر بم و ارگ حیرت انگیزش نیز سخن به میان آمده است.یعقوب لیث صفاری (پادشاه ایرانی و بنیان‌گذار دودمان صفاریان) در شوال ۲۵۹ هجری قمری به سمت نیشابور رفت و موفق به دستگیری محمد بن طاهر (آخرین حاکم سلسله طاهریان) شد و وی را پس از اسیر شدن به قلعه‌ کرمان که به آن قلعه‌ بم هم می گفتند، تبعید کرد. بر اساس نوشته های تاریخی، ارگ بم از سده های آغازین اسلام تا دوره‌ قاجاریه پناهگاه شورشگران بود. در سال ۲۹۷ حاکم وقت فارس، پس شکست از سردار خلیفه در شیراز به این قلعه پناه آورد تا در امان باشد.

شورش نصرت ملک در سال ۶۹۶ هجری قمری و تحصن وی در قلعه‌ بم، دیگر اتفاق مهم در این محل است. پس از این ماجرا امیر مبارزالدین از شاهان آل مظفر، پس از چهار سال توانست محاصره‌ قلعه‌ را بشکند و به آن وارد شود. در دوران آل مظفر، ویرانی به جان ارگ بم افتاد. پس از حمله‌ امیر مبارزالدین به این مکان، شجاع الدین خراسانی که مدت زمانی نگهبان قلعه بود، آن را مورد بازسازی قرار داد و شروع به دفاع از این دژ کرد. سال ۱۱۰۵ هجری قمری در زمان شاه سلطان حسین صفوی، محمود افغان به ایران هجوم آورد و اشرف غلزائی بر تخت حکومت نشست. در این زمان افغان ها شهرهای گواشیر، نرماشیر، خبیص، گوک (گلباف کنونی) و رفسنجان و شهر بم را به چنگ آوردند.

اواخر زندیه و اوایل قاجار

با حمله آغامحمدخان قاجار، در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، لطفعلی‌خان زند به سمت قلعه‌ بم گریخت. او 34 فرسنگ را در یک شبانه روز طی کرد تا پایش را به درون قلعه بگذارد. یکی از تلخ ترین اتفاقاتی که بم به خود دیده، در زمان ورود آغامحمدخان، رخ داد. او 600 اسیر را کشت و سرهای آنها را از بدن جدا کرد. سرها به همراه 300 نفر به بم فرستاده شدند. حاکم بم سر همراهان را برید و با بقیه سرها مناره ای در شهر ایجاد کرد.

آقاخان محلاتی در سال ۱۲۷۱ هجری قمری این قلعه را بازسازی کرد ولی در نوشته‌ای که در سال ۱۲۹۷ هجری قمری توسط فیروزمیرزا فرمانفرما در سفرنامه اش به کرمان و بلوچستان، چنین آمده است:

شهر بم که در زیر ارگ واقع شده است بکلی خراب بوده و هیچ خانواده‌ای نیز در آن زندگی نمی‌کند.

شواهد حکایت از آن دارند که حدود ۱۵۰ سال پیش، مردم، ارگ بم را به دلیل نامعلومی ترک گفتند و به باروی شارستان در حوزه‌ی شمالی و در نزدیکی باروی ارگ رفته اند و یا باغ‌ها و نخلستان‌های بیرون از شهر را برای زندگی برگزیده اند.

ارگ بم پس از زلزله

در سال 1382 زلزله ای شهر بم را لرزاند و خسارت های جانی و مالی زیادی به بار آورد. در کنار کشت شدن هموطنان و ویرانی خانه ها، بیش از 80 درصد ارگ بم هم تخریب شد. این میراث اهمیت جهانی داشت و به همین دلیل کشورهای دیگر هم در بازسازی آن سهیم شدند. ژاپن، ایتالیا و فرانسه جزو اولین کشورها بودند؛ ژاپن حدود ۱٫۳ میلیون دلار به ایران اهدا کرد و ارسال تجهیزات و ایجاد طرح سه‌بعدی برای افزایش دقت نوسازی را هم انجام داد. ایتالیا بودجه ای در حدود ۵۰۰۰۰۰ یورو را به پروژه مرمت و استحکام بخشی برج شماره یک در گوشه جنوب غربی دیوار ارگ، اختصاص داد و کارشناسان ایتالیایی و ایرانی در تابستان ۱۳۹۰، آن را به پایان رساندند. فرانسوی ها نقشه ارگ بم را تهیه کردند و بانک جهانی هم با کمک مالی قدم هایی در این زمینه برداشت. 

پس از زلزله، ارگ بم در فهرست آثار در معرض خطر قرار گرفت؛ اما مرمت های انجام شده در سال های گذشته، باعث شد تا سازمان یونسکو در تیر ماه ۱۳۹۲ ارگ بم را از فهرست آثار در معرض خطر، حذف کند.

داستان های تاریخی ارگ بم

داستان هایی در مورد ارگ بم بر سر زبان هاست که دانستن دو مورد از آنها خالی از لطف نیست:

ارگ بم در شاهنامه فردوسی

همانگونه که گفتیم، فردوسی در شاهنامه اش از ارگ بم یاد کرده و از دژی در نزدیکی کجاران (بم امروزی) سخن گفته که احتمالا پایه های ساخت ارگ بم بوده است. 

در شاهنامه لشکرکشی و حمله اردشیر بابکان به شکلی افسانه ای آمده است. بر اساس نوشته های فردوسی، پادشاهی به نام هفتواد بر سرزمینی از‌ دریای چین تا کرمان حکمرانی می کرد. در این داستان هفتواد فقیر هفت پسر دارد و به همین سبب هفتواد خوانده می شده است. وی دختری داشته که کارش پنبه ریسی بوده و با پرورش کرم سیب در دوک‌دان (جعبه دوک های نخ ریسی) باعث شد تا هفتواد به ثروت کلانی برسد. این کرم بزرگ و تنومند شد و هیچ کس یارای مقابله با آن را نداشت. او پس از کشتن امرای محلی، دژی را در نزدیکی کجاران بنا کرد. زمانی که وی بر سرزمین سِند و مکران و دریای پارس نیز تسلط داشت، اردشیر با 12000 نفر از سمت سیرجان –دارزین به سمت بم لشکر کشید. در شاهنامه بارها از کلمه آبگیر در مسیر این لشکرکشی یاد شده و احتمالا منظور همان هلیل رود یا رود لاله زار بوده است. اردشیر در ابتدا مغلوب کرم شد اما در نهایت آن را شکست داد. او با لباس تاجران وارد قلعه شد و دژبانان (احتمالا نگهبانان ارگ بم) را مست کرد و دیگی از قلع داغ را به اسم شیر و برنج برای کرم فرستاد. کرم باخوردن قلع ناتوان شد و اردشیر با شمشیرش او را از پای درآورد. هفتواد و پسرانش که برای نجات کرم آمده بودند، هم کشته شدند و اردشیر سلطنت را به دست گرفت.

جنگ آغامحمدخان قاجار و لطفعلی خان زند در ارگ بم

گفته می شود با حمله آغامحمدخان قاجار، لطفعلی خان زند از‌ کرمان به سمت بم فرار کرد. 3 نفر همراه او بودند که یکی از آنها، جهانگیرخان سیستانی، پسر حاکم بم بود که در طوفان شن مفقود شد. دو روز پس از گم شدن او در‌هنگام سحر، لطفعلی خان به تنهایی به ارگ بم وارد شد. محمدحسین خان، حاکم بم، حال پسرش را از او پرسید و در پاسخ شنید که جهانگیر خان کم کم پیدایش می شود. 

لطفعلی خان که خیلی خسته بود در تالار ارگ بم به خواب رفت. او با شنیدن شیهه ناگهانی اسبی از خواب پرید و خودش را از پنجره به داخل اصطبل رساند تا پشت اسب بنشیند و فرار کند. اما دیگر زمانی نداشت و در محاصره بود. 

حاکم فکر می کرد که پسرش جهانگیر خان اسیر آغامحمدخان شده و برای آزادی او، لطفعلی خان را تسلیم کرد. لطفعلی خان سوار بر اسب، شمشیر اجدادی‌اش را بیرون آورد و جنگی بی نظیر در روز چهارشنبه پنجم ربیع الثانی سال ۱۲۰۹ در گرفت. 

قصه های اغراق آمیز محلی می گویند که لطفعلی خان آن قدر سربازان را کشت که تا غروب تپه ای از جنگجویان کشته شده به وجود آمد. حاکم با فریادی، جنگجویان را متوجه اسب لطفعلی خان کرد و آنها هم تیغی تیز بر پای اسب زدند و او را از پای درآوردند. شاه فراری که به شدت عاشق اسبش بود، با دیدن قطع شدن پاهای او دیگر یارای جنگیدن نداشت. او دستانش را جلو آورد و گفت: «ببندید، که دستان ایران را بسته‌اید» و اینگونه تسلیم شد.

پیدا شدن مومیایی ها در جریان بازسازی ارگ بم

پس از وقوع زلزله بم، تلاش ها برای بازسازی این ارگ آغاز شد. در جریان مرمت اتفاقات و کشفیات جالبی رخ داد که مهم ترین شان پیدا شدن مومیایی هایی در ارگ بود. این مومیایی ها که کودک و بیشتر زیر دو سال بودند و تعدادشان به بیش از 60 عدد می رسید، در بالای دیواره ها پیدا شدند. این کشف آن چنان بهت آور بود که سوالات بسیاری را در ذهن مطرح کرد. پارچه هایی که این کودکان را در آن پیچیده بودند ماشین بافت بودند و به زمانی دورتر از قاجار یا صفویه تعلق نداشتند. همین امر افراد بیشتری را به تحقیق در این رابطه علاقه مند کرد.

 پس از بررسی ها کارشناسان اعلام کردند که دفن این اجساد در دیواره های ارگ بم سبب شده سالم بمانند و اصطلاحا مومیایی طبیعی شوند. این تدفین ها در حصارهای شرقی و غربی ارگ صورت گرفته بودند و این در حالی بود که در تحقیقات پیش از این هیچ اثری از وجود قبرستان در ارگ دیده نمی شد. 

کارشناسان میراث فرهنگی در ابتدا با اعلام اینکه تدفین به صورت اسلامی صورت گرفته، آن را به زمان قاجار نسبت دادند. آنها بر این باور بودند که در زمان محاصره ارگ بم توسط آغامحمدخان قاجار و بروز قحطی یا بیماری پس از محاصره شهر، مردم جسد کودکان خود این گونه دفن کرده اند. این فرضیه تقریبا درست به نظر می رسید؛ اما وجود نقش و نگار بر روی کفن ها و ممنوع بودن آن در اسلام این فرضیه را تضعیف کرد. برخی بر این باور بودند که در زمان های دور مردم ساکن در ارگ بم پیرو آیین های مختلف بودند و با توجه به ممنوع بودن دفن غیر مسلمان ها در کنار مسلمانان، این اجساد در اینجا دفن شده اند اما نبود بقایای افراد بالغ این فرضیه را نیز زیر سوال برد. 

نوع تدفین این مومیایی ها هم با یکدیگر متفاوت بود؛ بدن بچه هایی که خیلی کوچک بودند را در میان خشت قرار داده بودند و انگار خشت نقش تابوت بچه را داشته است، برای دفن برخی بچه ها، مقداری از خشت‌های دیوار را برداشته و بعد بچه را در میان خشت گذاشته اند و در نوع سوم که گفته می شود جدیدتر هستند، اجساد در گودی هایی در پای دیوار و روی هم دفن شده بودند. 

در این مومیایی ها دو مورد پیدا شدند که شواهدی مبنی بر زنده دفن شدن داشتند؛ در یک مورد چنگ زدن نوزاد در خاک و دیگری سوراخ شدن پارچه توسط دست یکی از نوزادان و بیرون زدن از آن.

در سال 84 در نشریه تخصصی ارگنامه این تدفین ها، تدفین کودکان در شرایط اضطراری خوانده شدند. در سال 87 بالغ بر بر 26 مومیایی کودک و 2 مومیایی بزرگسال نیز کشف شد که نظریه ارگنامه را رد کرد. در تحقیقات مجدد مشخص شد که بیشتر این مومیایی ها شش ماهه و پسر هستند و به شکل معناداری در جهت های مختلف و مکان های مرتفع و با ترتیب خاصی تدفین شده اند. نکته مهم تر آنکه این مومیایی ها پس از کشف به دلیل قرار گرفتن در محیط، دچار تخریب و تجزیه سریع می شدند و برای همین آنها را دوباره به محل باز می گرداندند. در بررسی های ژنتیکی مشخص شد اکثر این کودکان نژاد هندی و اروپایی داشته اند.

برخی محققان، قدمت بچه‌ها را مربوط به بازه زمانی پس از مرمت حصار در اثر حمله افغان ها تا دوره قاجار می دانند. در این دوره ارگ بم درگیری های کمتری داشته و تقریبا متروک بوده و منطقی نیست فردی بچه‌اش را در جایی که رو به تخریب است دفن کند. برخی هم معتقدند در کرمان آیین ها و فرقه های بسیاری بوده که برای بسیاری ناشناخته مانده اند. با توجه به پسر بودن تمام این نوزادان احتمال آن می رود که این یک رسم پسرکشی در دوره ای از تاریخ ایران بوده است. 

در نهایت باید این را بگوییم که تا کنون نظریه قطعی در مورد این مومیایی ها منتشر نشده و این راز همچنان سر به مهر باقی مانده است.

اهمیت مسجد جامع ارگ نزد مردم شهر

یکی از مهم ترین ساختمان های ارگ بم، مسجد جامع آن است که بزرگترین و مهم ترین بنای ارگ هم به شمار می رود. مردم اعتقاد خاصی به این مسجد دارند چرا که چاه صاحب الزمان در آن قرار دارد. مردم شهر معتقدند در روزهای دوشنبه و جمعه با روشن کردن شمع و نذر کردن در این مکان به نیت های خود می رسند. نکته جالب آنکه در زمان مرمت و آواربرداری ارگ بم، جعبه های شمعی نیز در این مکان کشف شد که هنوز در آنها شمع بود و به زمان پیش از انقلاب تعلق داشتند. آنچه در تصویر می بینید، پنجره ویترین مرمت کاران ارگ بوده که امروزه مردم به عنوان محل نذر شمع های شان از آن استفاده می کنند.

معماری ارگ بم

در گذشته و در زمان ساسانیان، شهرها از دو بخش کهندژ و شارستان تشکیل می شدند؛ کهندژ قلعه ای شامل کاخ یا ارگ حاکم بود که برج و بارو و خندق و دروازه داشت و شارستان، محل زندگی مردم معمولی و پیشه وران و صنعت گران و ... به شمار می رفت. شهرهای ساسانی حداقل چهار دروازه داشتند و علت آن هم توجه شان به چهار جهت اقلیمی بود. در دوران اسلامی بخشی به نام ربض به شهرها اضافه شد که محل استقرار مسلمانان محسوب می شد. انتخاب محل قلعه ها بر اساس عوامل اقلیمی و دفاعی بود و در ساخت آنها به این نکات توجه می شد: 

• برج، بارو، خندق و امکانات دفاعی و نظامی
• امکانات تامین آب
• ایمنی محل زندگی حاکم
• عوامل مذهبی

شهر بم و ربض آن در میان دو رودخانه قرار گرفته است که یکی از رودخانه ها پشترود (رودخانه‌ بم) نام دارد و امروزه به عنوان یکی از خیابان‌های میان‌شهری مورد استفاده قرار می گیرد. ارگ بم نیز به عنوان کهندژ شهر، بر روی تپه ای صخره ای و وسیع و در جنوب رودخانه‌ پشترود  ساخته شده است.

ارگ بم از عجیب ترین قلعه های قدیمی ایران محسوب می شود. این قلعه به اندازه یک شهر کوچک وسعت دارد و از نظر شکل هندسی، مربع مستطیل است. این ارگ وسعتی نزدیک به 180000 مترمربع دارد و دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و درازای ۱۸۱۵ متر آن را احاطه کرده اند. بخش های مختلف این ارگ با دیوارها از هم جدا شده اند؛ دیوارهایی که به صورت تو در تو تا مرکز ادامه یافته اند.

مصالح ارگ بم

آجرهای رسی پخته نشده یعنی خشت، در ساخت تمام دیوارها به کار رفته است و مصالح اصلی این اثر به حساب می آید.  ملات، گل رس و کاه و در مواردی بسیار نادر لاشه‌ سنگ، آجر و تنه‌ درخت خرما از دیگر مصالح مورد استفاده در ساخت این دژ هستند.

انواع خانه ها در ارگ بم

خانه ها در 3 نوع ساخته شده اند:

خانه‌های کوچکتر با ۲ تا ۳ اتاق برای خانواده‌های فقیر.

خانه‌های بزرگتر با ۳ تا ۴ اتاق برای طبقه متوسط جامعه که بعضی دارای ایوان هستند.

خانه های مجلل با اتاق‌های بیشتر و یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات. این خانه ها تعدادشان کم است و به خاطر فصل های مختلف سال در نقاط گوناگون ساخته شده اند. خانه سیستانی‌ها و خانه یهودیان از جمله این خانه ها به شمار می روند.

برخی خانه ها دو طبقه بودند و حمام خصوصی داشتند و برخی هم اصطبل شان جدا از محل زندگی بوده است. مخزن آب و چاه در کنار اصطبل قرار داشت و آب آشامیدنی از‌ چاه‌ موجود در‌ حیاط خانه‌ها تامین می شد. مردم در این ارگ به کشاورزی، قالیبافی و کارهای چنینی اشتغال داشتند.

ویژگی های ارزشمند معماری ارگ بم

یکی از ویژگی های جالب توجه ارگ بم این است که شکل ظاهری آن از مشخص بودن شکل نهایی در ابتدای ساخت حکایت دارد؛ یعنی سازندگان در همان قدم های ابتدایی برای ساخت می دانستند نتیجه کار چه می شود و کاملا شکل این دژ را پیش بینی کرده بودند. در هر مرحله از ساخت، قسمت ساخته شده یک شکل کامل داشته و طراحی آن به گونه ای صورت گرفته که هر بخش اضافه، قابلیت هماهنگی و وصل شدن به قسمت های موجود را داشته باشد. دلایل زیادی وجود دارند که ارگ بم را از لحاظ معماری، ارزشمند کرده اند که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد: دارا بودن انواع بناهای تاریخی و محله‌های مسکونی، نحوه ترکیب و اتصال بناها با‌هم، نحوه قرارگیری ساختمان ها روی شیب تپه و پایان یافتن تمامی مجموعه در‌ آخر عمارت.

بخش های مختلف ارگ بم

بخش حکومتی یا حاکم نشین یا علیایی

بخش حکومتی بر فراز قله صخره و در شمال ارگ واقع شده است. بخش های مخلتف در این قسمت عبارتند از: دژ نظامی، 2 عمارت چهار فصل، سربازخانه، چاه آب ۴۰ متری و اصطبل به گنجایش ۲۰۰ اسب در مرکز، برج اصلی، خانه حاکم، حمام، خانه رئیس سرباز خانه (بنایی معروف به آسیاب بادی)، دروازه (دوره ساسانی) و برج و بارو.

عمارت چهار فصل، یک قصر حکومتی سه طبقه است که حاکم وقت، تمامی دستورات و احکام شهری و توابع آن را در این محل بررسی و تصویب می کرد. بخش های حاکم نشین به جز آسیاب بادی، بر باروهایی سنگی با بلندی نزدیک به 7 متر ساخته شده اند که در زیر روکش کاهگلی هستند. در بخش شرقی حاکم نشین در شمال قلعه و در محله ای مشهور به کت‌کدم (خانه‌ کِرم) بقایایی از دروازه‌ دوم ارگ دیده می شود که گویا خیلی مورد استفاده نبوده و یا پس از ساخت حصار قلعه، مسدود شده است. وجود این پدیده را سندی از داستان هفتواد می دانند؛ داستانی از شاهنامه که در ادامه درباره اش سخن می گوییم. 

بخش رعیت‌نشین، مردم نشین یا سفلایی

بخش رعیت نشین اطراف بخش حکومتی گسترش پیدا کرده است و با حصاری بلند از حاکم نشین جدا می شود. رعیت نشین یا عامه نشین شامل این قسمت ها می شود: ورودی اصلی شهر، بنای سردروازه، مسیر اصلی متصل کننده ورودی شهر به دژ و بازار، مسجد جامع، بنای زورخانه (مقبره)، ساباط و خانه جهودا، میدان تکیه، مسجد پیامبر، حمام، مدرسه (خانقاه)، اصطبل، بنای میراخور و محله های مسکونی با حدود ۴۰۰ خانه و ساختمان‌های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش.

نکات مهم در مورد ساختار ارگ بم

نکات مهمی در مورد ساختار ارگ بم وجود دارد که در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:

1- امنیت

از ظاهر پرابهت ارگ بم و ویژگی های امنیتی آن می توان نتیجه گرفت که این قلعه براساس منطق نظامی و دفاعی ساخته شده و دقت زیادی در طراحی آن به کار رفته است. امنیت، استحکام و عظمت این دژ به حدی بوده که عمادالسطنه در دوره قاجار از آن با عنوان «قلعه‌ خدای آفریده» یاد می کند. از مهم ترین ویژگی های امنیتی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

دروازه ها

امروزه از دروازه های اصلی شهر بم که قلعه ارگ بخشی از آن بود، آثار زیادی به جا نمانده است؛ اما بر اساس بررسی ها، حصار اولیه شهر 4 دروازه داشته و هر قلعه نیز دارای دروازه بوده است. ورودی اصلی در بخش جنوبی ارگ تعبیه شده و به‌ طرف حاکم نشین راه داشته است. شواهد حکایت از وجود 2 گذر دیگر در راستای ورودی اصلی و بخش شرقی و غربی در گذشته دارند. بناهای فرماندهان نظامی در حوالی دروازه سوم قرار داشته و آسیاب بادی به جا مانده از دوره قاجار، در‌ بخش جنوب غربی قلعه است.

طراحی ارگ بم و دروازه های آن به گونه ای بود که با بسته شدن ورودی آن، هیچ موجود زنده ای اعم از حیوان و انسان نمی توانست به آن وارد شود. در دسترس بودن چاه آب، باغ‌ها و حیوانات اهلی در داخل شهر، باعث می شد تا مردم بتوانند روزهای زیادی را در پشت دروازه بسته بمانند و به زندگی ادامه دهند. ساکنان در شهر می ماندند و سربازان در دیوارهای بلند و برج های شهر از آنها دفاع می کردند.

برج و بارو

اطراف ارگ، برج و بارویی عظیم داشته و با 29 برج دیده بانی محافظت می شده است. دیده بان ها در فواصل مساوی ساخته نشده بودند و جانمایی آنها را بر اساس فراز و نشیب تپه و شکستگی های حصار قلعه بوده است. در بارو و برج های دیده بانی به ویژه در بخش حاکم نشین، روزنه هایی برای دیده بانی وجود داشته که موجب تسلط دید به خارج از ارگ می شده اند. این روزنه ها به گونه ای طراحی شده بودند که با وجود وسیع بودن، امکان عبور تیر و برخورد آن با افراد را بسیار محدود می کردند.در سطح شهر، 76 برج برای نگهبانی وجود داشته است.

انتخاب محل ساخت ارگ بم

سازندگان ارگ بم، بر اساس سنت های مادها و پارتیان این قلعه را بر روی تپه ای بلند از جنس سنگ خارا برپا کرده اند. ساخت قلعه روی تپه ای در منطقه کویری، هم دسترسی را برای دشمنان دشوار می کرده و هم موجب تسلط بیشتر ساکنان قلعه و همچنین گارد حفاظتی بر مناطق اطراف می شده است. قرارگرفتن کاخ حاکم و مقر حکومت در بالاترین نقطه، باعث می شده ارگ حکومتی بر سایر قسمت ها در سطوح پایین تر، اشراف داشته باشد. از برج و باروی دوم، مسیرهای دسترسی شیبدار به مقر حاکم وجود داشت که هر چه به مقر نزدیک تر می شدند شیب شان بیشتر می شد (سربالایی می شدند) و دسترسی را سخت تر می کردند.  

خندق

خندقی با عرض متغیر بین 5 تا 15 متر و عمق حدود 4 متر نیز در اطراف قلعه وجود داشته که دسترسی به باروی قلعه را برای دشمنان مشکل و زمان‌بر می کرده است. آب این خندق از نهری به نام نهر شهر تامین می شد و ساکنان و افراد مجاز می توانستند با استفاده از پل مقابل ورودی اصلی از روی آن عبور کنند. این خندق کل مجموعه ارگ را در میان خود دارد.

ایمنی مقر حاکم

قرارگیری مقر حاکم و وجود برج و باروها در اطراف آن، حکایت از امنیت بالای این محل در گذشته داشته است. راه های پیچ درپیچ و قرار دادن مقر فرماندهان نظامی و ایجاد راه های مخفی و ... هم وجود این امنیت بالا را تایید می کنند. 

2- تامین آب

با استناد به منابع تاریخی، آب ارگ از سه حلقه چاه تامین می شده است؛ یکی در وسط سنگ و در سرکوه در کنار عمارت چهار فصل، دومی در بخش پایین تر و محلی موسوم به میدان توپخانه و سومین چاه در پایین ترین سطح و در محل اصطبل.

در کاوش های انجام شده در فضای دروازه ای به نام اسپیکان که در باروی شارستان و در شمال غربی ارگ قرار دارد، تاسیسات آبرسانی مخفی ارگ نمایان شد. آب دو رشته قنات در ساختمانی به نام پخشگاه در کنار درواز مذکور، به چند بخش تقسیم می شده و بخشی از آن از طریق تنبوشه (لوله های سفالی) به ساختمانی موسوم به شترگلو در خندق غربی می رفته است. آب از آنجا به میان ارگ می رسیده و در ساختمان حمام بخش غربی رعیت نشین بر روی سطح زمین ظاهر می شده است.

3- تهویه مطبوع

نمای برج های نگهبانی و راس های دیوارهای مرتفع دژ از زیبایی های این شاهکار هستند و در کنار آنها بادگیرهایی نیز دیده می شوند. این سازه ها، علاوه بر آنکه شکوه دژ را دو چندان می کنند، تاثیر به سزایی در خنک کردن هوا و تهویه مطبوع دارند. بناهای کوچکتر بادگیرهای تک‌سازه ای و بناهای بزرگتر و مهمتر بادگیرهای چهارسازه‌ای دارند.

دیدنی های اطراف

قلعه دختر | 4.3 کیلومتر

کارخانه حناسایی | 5.9 کیلومتر

مجموعه تفریحی ارگ جدید بم | 17.8 کیلومتر

سخن آخر

آیا تا به حال از ارگ بم بازدید کرده اید؟ از حال و هوای این ارگ برای مان بگویید.

داستان های مربوط به این جاذبه را باور دارید؟ نظرتان در مورد مومیایی های پیدا شده در آن چیست؟

اگر افسانه یا باوری محلی در مورد ارگ بم شنیده اید آن را به ما و دوستان کارناوالی هم بگویید.

تجربیات خود را با ما در میان بگذارید.

شما می توانید با عضویت در سایت کارناوال، تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دیگر دوستان به اشتراک بگذارید و آنها را در لحظات گشت و گذارتان شریک کنید:

ورود به صفحه کارناوالی شـــــــــــــو