نهر دستکند داریون | کانال داریون

شوشتر در تمام ادوار تاریخی شهری بسیار مهم بود که پیشینه زندگی انسان در آن به دوران پیش از تاریخ باز می‌گردد. یکی از مهم‌ترین دلایل برای زندگی در این ناحیه وجود رود کارون بود؛ ساکنان این منطقه برای استفاده بهینه از رود کارون تصمیم به ساخت سازه‌های متعدد آبی گرفتند که نهر داریون یکی از همین سازه‌های آبی است.

نهر داریون شوشتر که آن را با نام نهر دارا یا داریوش نیز می‌شناسند، رودی دست‌کند است که داریوش هخامنشی در دوران حکومتش دستور ساخت آن را داد. نهر تاریخی داریون از رودخانه شطیط یا چهار دانگه منشعب شده و دهمین اثر ایران است که نام آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم می‌خورد.

چرا نهر داریون؟

• یکی از قدیمی‌ترین سازه‌های آبی ایران، به شمار می‌رود که در زمان هخامنشیان و به فرمان داریوش ساخته شده‌ است.
• نهر داریون در سال 1388 به‌عنوان دهمین اثر از ایران، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
• یکی از مهم‌ترین و البته حیرت‌انگیزترین سازه‌های مهندسی باستان است.
• نشان‌دهنده ساخت‌وسازی بی‌نظیر و چگونگی آبیاری زمین‌های کشاوری از دو هزار سال پیش است.
• بسیاری این مجموعه را بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی دانسته‌اند.
• هندسه بی‌نظیر، قدمت بالا، عملکرد منحصربه‌فرد، تنوع بالا در سازه‌ها از جمله مهم‌ترین مؤلفه‌هایی این سازه است.
• در نزدیکی چند جاذبه تاریخی و معروف شوشتر قرار دارد.

نهر داریون | دهمین میراث یونسکو در ایران

خوزستان یکی از شهرهای تاریخی و دیدنی ایران به شمار می‌رود که از معروف‌ترین آثار تاریخی آن می‌توان به سازه‌های آبی شوشتر اشاره داشت؛ نهر داریون یا دارا که به دستور داریوش هخامنشی ساخته شده در این سازه قرار دارد. از این سازه قدیمی برای آبرسانی به دشت میاناب شوشتر و همچنین بافت تاریخی شهر شوشتر استفاده می‌کردند. نهر داریون شوشتر با ویژگی‌های منحصربه‌فردی که دارد دقت و تبحر سازندگان خود را به رخ می‌کشد. 

نهر داریوش، داریون یا دارا یک کانال آبی دستکند و یکی از شگفت‌انگیزترین و از قدیمی‌ترین سازه‌های آبی شوشتر، در شهر شوشتر که از رود شطیط جدا شده، در مسیری جداگانه ادامه پیدا می‌کند و دوباره به آن می‌پیوندد. سر دهانه نهر در زیر قلعه سلاسل قرار دارد؛ قلعه‌ای که به‌جز نقش دفاعی برای شهر شوشتر، مرکز کنترل نهر داریون توسط میراب‌ها (اشخاصی برای مدیریت بهینه استفاده از آب) و همچنین محل استقرار والی خوزستان نیز بوده است.

ساخت نهر داریوش منجر به آبرسانی به دشت میاناب شوشتر شد؛ با بهره‌برداری این نهر، کشاورزی در منطقه رونق گرفت و به سرعت گرفتن کار میراب‌ها نیز کمک نمود. علاوه بر تقسیم آب بین زمین‌های کشاورزی بخشی از آن نیز به شوادان (زیرزمین خانه‌ها) منتقل می‌شد تا فضای خانه را مطبوع و خنک کند.

این مجموعه مستحکم به‌جای‌مانده از دوران هخامنشی و ساسانی، یکی از شاهکارهای مهندسی جهان است که مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته و پیچیده از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، تونل‌ها و کانال‌های عظیم برای هدایت و استفاده بهینه از آب را شامل می‌شود. نمای زیبای آبشارهایی که به حوضچه میانی می‌ریزند، آسیاب‌های قدیمی، تونل‌های دستکند، و پل‌ها و بندهای عظیم از دیدنی‌های این سازه است.

وجه تسمیه

نام‌های مختلف دیگر این سازه «دارا» و یا «داریوش»، از نام داریوش پادشاه هخامنشی گرفته شده است, تاریخ‌دانان یونانی داریوش را «داریون» می‌نامیدند، بنابراین علاوه بر قدمت بنا، قدمت نام آن نیز حائز اهمیت است.

تاریخچه نهر داریون

قلعه سلاسل، سازه بسیار غرورانگیزی است که در حال حاضر تنها بخش‌های زیرزمینی آن باقی‌مانده است. این قلعه دارای حمام‌های زیادی بود که آب آن‌ها از نهر داریون تأمین می‌شد؛ همچنین پله‌ها و پل‌هایی در قسمت زیرین قلعه تعبیه شده بود تا در هنگام جنگ و خطر، مردم بتوانند از آنجا آب بردارند.

در دوران هخامنشیان، به‌ویژه در زمان حکومت داریوش هخامنشی، نیاز به مدیریت آب و آبیاری زمین‌های کشاورزی و شهری در منطقه شوشتر به مسئله‌ای مهم تبدیل شد. به دستور داریوش هخامنشی، کانال دست‌کند داریون از رودخانه شطیط (چهار دانگه) حفر و احداث شد. این کانال آبی، اهمیت و ارزش زیادی در زندگی اقتصادی و اجتماعی مردمان این منطقه داشت.

سر دهانه نهر داریون از زیر قلعه سلاسل سرچشمه می‌گیرد و به واسطه آبگیرهای دستکند در دل صخره‌های ساحل رود کارون ایجاد شده است. این نهر برای آبیاری دشت میاناب شوشتر، تأمین آب قلعه سلاسل، تأمین آب مورد نیاز برای کشاورزی و آب منازل مردم شهر شوشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این سازه با دارا بودن تونل‌ها و قنات‌ها به‌شکلی هوشمندانه آب را به‌سمت مناطق مورد نیاز هدایت می‌کرد و نقش بسیار مهمی در توسعه و پیشرفت اقتصادی شهر و منطقه داشت. چگونگی ساخت این نهر پیشرفت تکنولوژی آبیاری و مدیریت آب در دوران باستانی و نحوه بهره‌برداری صحیح از منابع آبی در این شهرستان را نشان می‌دهد. نهر دستکند داریون اثر باستانی تحسن‌برانگیزی است که به‌عنوان بخشی از تاریخ و فرهنگ محلی شوشتر، مورد توجه متخصصان و بازدیدکنندگان است.

ساختار نهر داریون

رود زیبای کارون در مسیر خوزستان با برخورد به صخره‌های بزرگ به دو بخش شطیط (چهار دانگه) و گرگر (دو دانگه) تقسیم می‌شود. با رود شطیط به شهرستان شوشتر، از آن یک شاخه جدا می‌شود که برای آبیاری دشت میناب شوشتر حیاتی است. بر روی ابتدای این شاخه یک نهر دست‌کند (نهر داریون) که با سازه‌های آبی منحصربه‌فردی ساخته شده، قرار دارد. این نهر در زمان داریوش هخامنشی و در سده پنجم قبل از میلاد حفر شده است.

بند میزان (بند محمدعلی میرزا، پل شاپوری، بند خاقان) سدی است که آب کارون را به نسبت‌های دو و چهار بین رودهای گرگر و شطیط تقسیم می‌کند؛ مصالح به‌کاررفته در این سد سنگ و ساروج است. این بند چند دهانه دارد که مهم‌ترین آن‌ها دهانه‌ای برای تنظیم آب دو شاخه است. اگر دبی (مقدار مشخصی از آب) گرگر بیشتر از یک سوم باشد آن را به شاخه شطیط انتقال می ‌دهد و بلعکس و این خود از شاهکارهای معماری این بند است.

از نوع مصالح ساختمانى و سبک‌هاى متفاوتى که در ساختن طاق مورد استفاده قرار گرفته است می‌توان به قدمت آن پی برد. این پل با طول 521 متر با پیچ‌وخم‌های زیبایی که دارد در زمان هخامنشیان ساخته شده و پس از آن در دوران ساسانی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. 

پل بند شادروان، 300 متر پایین‌تر از پل بند میزان قرار دارد و قدمت آن به دوره ساسانیان بر می‌گردد؛ این پل سطح آب را برای کانال داریون، در زمان کم آبی، بالا می‌برد و از روی نهر را آسان‌تر می‌کند.

نهر داریون، از رود شطیط سرچشمه می‌گیرد و پس از 40 کیلومتر دوباره به آن می‌ریزد. این نهر يكی از شاخص‌ترين سازه‌های هيدروليكی شناخته شده در دشت مياناب است که با دبی آب حدود هفت متر مكعب در ثانيه زمين‌های زراعی دشت، محصور بين آب گرگر و شطيط را با وسعتی حدود سی‌وسه هزار هكتار آب‌رسانی می‌کرد. كانال‌های بازدارنده و محافظت در مسير جريان داريون، خطر تخريب مزارع كشاورزی و تأسيسات نهر را كاهش می‌داد.

دهانه‌های داريون در انحنای رود كارون در شمال شهر شوشتر واقع است. محل احداث دهانه‌ها در موقعيتی قرار دارد كه دارای سرعت مناسبی برای آبدهی به نهر داريون است. در انحنای داريون، در فاصله دو كيلومتری جريان، بعد از سر دهانه، یک كانال بازدارنده از آن در جهت شرق احداث شده تا در زمان‌های طغيان و يا پر آبی قسمتی از آب نهر را منحرف و به رود گرگر منتقل کند. كانال داريون از دهانه‌های آبگير اصلی تا حدود دو كيلومتری به‌سمت جنوب، مسيری شمالی- جنوبی را طی می‌کرد، بعد از اين فاصله انحنايی به سمت شرق داشت و بعد از انحنا دوباره مسير قبلی خود را طی می‌كرد.

نهر داريون در بخش شمالی قلعه سلاسل و در ساحل رودخانه كارون (شاخه شطيط) توسط آبگيرهای دست‌كند (هشت آبگير) در دل صخره‌های ساحل رود كارون كنده شده‌اند. آبگيرهای یک و دو شمالی‌ترين آبگيرها محسوب می‌شوند كه پس از طی مسافتی در صخره‌های زير قلعه به همديگر می‌پيوندند. در محوطه نسبتاً بزرگی در ادامه دو آبگير فوق، آبگيرهای سه الی هشت قرار دارند؛ در اين محوطه دو تونل آب‌بر اصلی و دو تونل آب‌بر فرعی وجود دارد که دارای فواصل و اندازه‌های متفاوت‌اند و پهنای آن‌ها بين سه تا پنج متر است. دو تونل فرعی كار هدايت و جمع‌آوری سرريز آب تونل اصلی را در موقع طغيان انجام می‌دادند.

آبگيرهای هفت و هشت در دهه‌های اخير مسدود شده‌اند و آبگيرهای سه، چهار و پنج پس از طی مسافتی (حدود صد متر) در جنوب قلعه سلاسل به‌صورت يک نهر روباز نمايان می‌شوند. اين نهر هشتصد متری به‌صورت یک كانال واحد است و پس از آن در محلی به نام بند خاک به دو شاخه كوچک‌تر تقسيم می‌شود كه اولين شاخه آن از سمت غرب ادامه مسير می‌دهد و پس از ۴۴ كيلومتر در بندی به نام بند قير به رودخانه شطيط می‌ريزد. شعبه دوم داريون نيز پس از عبور از زير پل لشكر به رودخانه گرگر می‌ريزد.

ویژگی‌های نهر داریون

• نهر داریون (دارا) پس از شاخه گرگر دومین كانال دستكند بزرگ شوشتر به شمار می‌رود كه زمین‌های كشاورزی میان دو شاخه اصلی كارون و شاخه گرگر را به علت ارتفاع بالای این زمین‌ها نسبت به رودخانه، آبیاری می‌كند.
• نهر داریون یک نهر دوقلوی همسان نیز داشت که تخریب شده است. 
• فضای داخلی این نهر به‌گونه‌ای است که می‌تواند شما را ساعت‌ها محو تماشای خود کند. نهری دستکند که حدود ۲۵۰۰ سال پیش و با حداقل امکانات حفر شده است. 
• سیستم توزیع و البته انتقال آب در این نهر به‌گونه‌ای دقیق و مبتکرانه است که شما را حیرت‌زده می‌کند.
• نهر داریون شوشتر علاوه بر ارزش تاریخی، دارای ویژگی‌های طبیعی و البته مهندسی منحصربه‌فردی است که چشم هر بیننده را به خود مجذوب می‌کند.
• در بخش ابتدایی این نهر، یک قلعه تاریخی به نام سلاسل وجود دارد؛ این قلعه در حقیقت محل کنترل آب این نهر بوده است. 
• در اطراف نهر داریون شوشتر، سازه‌های مختلف دیگری نظیر آسیاب‌های تاریخی، آبشارهای دست‌ساز، حوض‌های بزرگ و غیره وجود دارد که دیدن آن‌ها می‌تواند توانایی مهندسان ایران باستان را به رخ بکشد. 

فصل سفر به نهر داریون

هرچند هیچ محدودیت زمانی مشخصی برای سفر وجود ندارد، اما برای بهره‌مندی از جذابیت‌های این شهر باستانی، انتخاب زمان مناسب امری مهم است. سفر به شوشتر در فصل پاییز، زمستان و اوایل بهار، توصیه می‌شود. این ماه‌ها با آب‌وهوای معتدل و دلپذیر، فرصت بی‌نظیری برای کاوش در کنار رودخانه کارون و لذت بردن از زیبایی‌های شهر است.

فصل بهار با تجلی دوباره زیبایی‌های طبیعی، از جمله آبشارها و رودخانه‌ها، زمانی خاص برای سفر به این ناحیه است. با آغاز فصل بهار زیبایی‌های طبیعت در شوشتر بسیار چشم‌نوازند که نتیجه آن سفری آرامش‌بخش و دلنشین برایتان خواهد.

تابستان به دلیل گرمای شدید، زمانی مناسب برای سفر به این ناحیه نیست؛ در صورت سفر در تابستان، بهتر است صبح یا عصر را برای بازدید از جاذبه‌های شوشتر انتخاب کنید، چراکه هوا خنک‌تر است.

دغدغه کارناوالی

• کانال و نهر دستکند داریون با توجه به قدمتی که دارند و یکی از قدیمی‌ترین سازه‌های آبی شوشتر است اما در بین گردشگران شناخته شده نیست پس برای جذب بیشتر این سازه معماری خاص بیشتر کوشا باشیم تا دیگران بیشتر ببینند. 
• این میراث جهانی از تخریب و تغییرات غیر اصولی در امان نمانده است و در ابتدای دهه ۸۰ خورشیدی با بتن پوشانده شده و شمایل باستانی خود را از دست داد.
• بخشی از آبراهه باستانی داریون که در زیر قلعه سلاسل جریان داشته توسط وزارت نیرو لوله‌گذاری شده، با بتن پوشانده شده و در کنار آن پمپ نصب شده است. 

سخن آخر

استان خوزستان جاذبه‌ها و حرف‌های گفتنی زیادی برایمان دارد. سرزمینی که آثاری از سکون‍ت‌گاه‌های اولیه تا دوره‌‌های معاصر دارد و با دیدینش می‌توان سفر در زمان داشت. شهر شوشتر مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مجموعه سازه‌ آبی را دارد که به شهر حیات بخشیده‌ است اگر شما از نهر دستکند داریون بازدید کرده‌اید از حال‌و‌هوای آن و تجربه دلپذیرتان برایمان بگویید.