گنبد سلطانیه زنجان | بزرگترین گنبد آجری ایران

همراه کارناوال باشید تا با هم راهی استان زنجان شویم و سراغ شهر تاریخی سلطانیه را بگیریم. از دور چشم به گنبد سلطانیه می دوزیم که به دلیل رنگ و ارتفاعش از همه جا پیداست. به این بنا نزدیک می شویم تا نمای داخلی گنبد سلطانیه را هم ببینیم و این میراث ارزشمند را بشناسیم. به اسناد تاریخی رجوع می کنیم و به مرور تاریخچه گنبد سلطانیه می پردازیم. از معماری شگفت انگیز این سازه نیز غافل نمی شویم و از رمز و راز آن سر در میاوریم. برای شناخت این اثر جهانی ایران خواندن این مطلب را از دست ندهید.

چرا گنبد سلطانیه؟

• گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه به عنوان سومین گنبد جهان شناخته می شود.
• این بنا عنوان بزرگترین گنبد تاریخی در ایران را به خود اختصاص داده است.
  
• بزرگترین گنبد آسیا به شمار می رود و در فهرست بزرگترین گنبدهای آجری جهان، رتبه سوم را دارد.
• گنبد سلطانیه در بُعد جهانی نیز شهرت خاصی دارد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
  
• این سازه، نخستین نمونه گنبد دو پوسته در جهان به شمار می رود.
• گنبد سلطانیه الهام بخش معماران در ساخت کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا (کلیسای جامع فلورانس) و تاج محل هند بوده است.
• این گنبد با وزن 1600 تن به مدت بیش از 700 سال همچنان پابرجا ایستاده و تنها 8 سانتیمتر نشست داشته است.

آشنایی با گنبد سلطانیه

در بزرگراه قزوین زنجان و کمی مانده به شهر زنجان، گنبدی فیروزه ای رنگ خودنمایی می کند که نشان از گذرمان از کنار شهر سلطانیه دارد. این گنبد آن قدر خوش رنگ و لعاب و مرتفع است که محال است به چشم تان نیاید یا وسوسه دیدن آن از نزدیک به جان تان نیفتد. گنبد سلطانیه نمونه ای برجسته از هنر معماری ایرانی به شمار می رود و به عنوان یک اثر تاریخی کلیدی در توسعه معماری اسلامی از آن یاد می شود. می گویند این بنا احداث شده است تا به عنوان آرامگاه ابدی هشتمین ایلخان مغول، سلطان محمد خدابنده یا الجایتو مورد استفاده قرار گیرد؛ گرچه هیچ وقت، هیچ اثری از مقبره او در این محل دیده نشد و این مساله هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد. 

گنبد سلطانیه در بُعد جهانی نیز شهرت خاصی دارد و از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه به عنوان سومین گنبد جهان شناخته می شود. همچنین این گنبد، عنوان بزرگ‌ترین گنبد تاریخی در ایران را نیز به خود اختصاص داده است و نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم می خورد.

آیا گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان است؟

وقتی نام گنبد سلطانیه را جستجو می کنیم، در بسیاری منابع، عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان را در وصف این بنا می بینیم. شاید تکرار این عنوان آن قدر زیاد باشد که درست بودن این مقام را برای گنبد سلطانیه تایید کند؛ اما با کمی بررسی، نکاتی در این زمینه آشکار می شود که درستی این ادعا را زیر سوال می برد.

در وبسایت میراث جهانی یونسکو و با ورود به صفحه مربوط به ثبت این جاذبه، نگاهی به توضیحات می اندازیم و متوجه می شویم که در هیچ جای این متن اثری از عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان دیده نمی شود. این در حالی است که در همین متن به ارتفاع قابل توجه، دوپوسته بودن گنبد و پوشش چشم گیر آن با کاشی های آبی و اهمیت اثر در این موارد، اشاره شده است. می توانید صفحه مذکور را از اینجا ببینید.

در ادامه با جستجوی عبارت بزرگترین گنبد آجری جهان به زبان انگلیسی، آنچه پیش روی تان قرار می گیرد نام کلیسای جامع فلورانس (Basilica of Saint Mary of the Flower) است. شاید فکر کنید این نتیجه نیز اشتباها به نمایش در آمده است اما برای بررسی آن کافیست قطر این گنبد را از منابع مختلف به دست آورید. قطر گنبد کلیسای جامع فلورانس 42.05 متر و در برخی منابع 45 متر است. این در حالی است که در منابع فارسی و انگلیسی و صفحه مربوط به گنبد سلطانیه در سایت میراث جهانی یونسکو، قطر داخلی گنبد 25 و قطر خارجی آن 38 متر عنوان شده است. با مقایسه این دو عدد در می یابیم که گنبد سلطانیه نمی تواند بزرگترین گنبد آجری جهان باشد. شاید این گنبد در زمان خود بزرگترین بوده اما پس از ساخت کلیسای جامع فلورانس این عنوان را از دست داده است. جستجوهای بیشتر نشان می دهند که گنبد سلطانیه در حال حاضر احتمالا دومین گنبد آجری جهان از نظر بزرگی است و پس از آن گنبد مسجد ایاصوفیه قرار می گیرد. به هر حال به نظر می رسد خطاب این اثر با عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان اشتباه است.

تاریخچه گنبد سلطانیه

برای آنکه بدانید گنبد سلطانیه چرا و چگونه شکل گرفت، به سفری در تاریخ می رویم و نگاهی به دوره حکومت ایلخانیان داریم:

شهر سلطانیه چگونه شکل گرفت؟

سلطانیه پیش از آنکه به شهر تبدیل شود، دشتی وسیع بود که از آن برای تفریح و شکار استفاده می شد. چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، ارغون خان، دستور ساخت شهر سلطانیه را در این منطقه صادر کرد تا در آن اقامت کند. در دوره ایلخانیان، سلطانیه بعد از مراغه و تبریز، سومین پایتخت حکومت به شمار می آمد. 

چرا گنبد سلطانیه ساخته شد؟

سلطان محمد خدابنده معروف به اولجایتو -هشتمین سلطان مغول- نیز در زمان سلطنت خود دستور ساخت آرامگاهی را در سلطانیه صادر کرد و این بنا طی سال های 703 تا 713 هجری قمری ساخته شد. ماجرا از این قرار بود که اولجایتو، پس از مشرف شدن به زیارت حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به مذهب شیعه روی آورد و تصمیم گرفت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به سلطانیه منتقل کند و گنبد سلطانیه را به آرامگاه ایشان اختصاص دهد. هدف سلطان از احداث چنین بنای منحصر به فردی، این بود که پیکر مطهر امام اول شیعیان را در آن به خاک بسپارد اما در نتیجه مخالفت علمای شیعه موفق به انجام چنین کاری نشد و پس از مرگش این مکان به عنوان آرامگاهی برای خودش مورد استفاده قرار گرفت.

 الجایتو در سن ۳۴ سالگی و ۲ سال بعد از اتمام کار ساخت گنبد بر اثر بیماری دار فانی را وداع گفت و پیش از مرگش وصیت کرد او را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند.

در تمام کتیبه های موجود نام سلطان محمد و پسرش به چشم می خورند و در جایی نام تاج الدین علیشاه دیده می شود که برخی احتمال می دهند معمار بنا بوده باشد. بد نیست بدانید 3000 کارگر برای ساخت این بنا به کار گرفته شدند و وزیر سلطان، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وظیفه طراحی و نظارت بر ساخت آن را بر عهده داشت.

سلطان محمد خدابنده | مردی با گرایش های دینی مختلف

سلطان محمد خدابنده پسر ارغون خان و هشتمین پادشاه دوره ایلخانی بود که با نام الجایتو شهرت داشت. وی در ابتدا به پیروی از آیین پدری به شمنیسم روی آورد. شمنیسم یا شمن باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ می باشد که در ابتدا در سراسر جهان پیروانی را داشته است.

این پادشاه پس از مدتی به پیروی از مادر به آیین مسیحیت درآمد و نامش را به نیکلاس تغییر داد. چندی بعد تحت تاثیر علامه حلی و یکی از همسرانش و وزیرش شیخ فضل الله، دین اسلام را انتخاب کرد و نام سلطان محمد خدابنده را برای خود برگزید.

مرمت گنبد سلطانیه | احیای بخش مهمی از تاریخ ایران

این بنای ارزشمند به مدت 25 سال به حال خود رها شده بود تا اینکه در سال 1348 مرمت آن توسط یک گروه ایتالیایی آغاز شد و تا سال 1357 ادامه یافت. کارشناسان از عملیات مرمت این بنا به عنوان یكی از ظریف ترین و پیچیده ترین كارهای مرمتی در نوع خود یاد می کنند که تا به امروز نیز همچنان ادامه دارد.

این بنا با قدمت بیش از 700 سال به شدت نیاز به مراقبت و حفظ و نگهداری دارد تا آیندگان نیز بتوانند شکوه معماری گذشته را در یابند.

بخش های اصلی بنای گنبد سلطانیه

شاید از دور، این بنا تنها یک گنبد به نظر برسد اما به طور کلی برای گنبد سلطانیه می توان چند بخش اصلی را در نظر گرفت که عبارتند از:

تربت خانه

در ضلع جنوبی بنا، بخشی قرار دارد که با عنوان تربت خانه شناخته می شود و محراب مجموعه را در خود جای داده است. تربت خانه حدود 17.6 متر طول، حدود 8 متر عرض و 16 متر ارتفاع دارد و پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به مجموعه اضافه شده است.

پادشاه الجایتو پس از آنکه از انتقال جسد علی (ع) و فرزند بزرگوار ایشان ناامید شد، دستور داد تا از خاک نجف و کربلا به سلطانیه انتقال دهند و در ساخت فضای مدنظرش برای آرامگاه امامان، از آنها استفاده کنند. روی دیوارهای محراب و روبروی در، با استفاده از تربت امام حسین (ع) سوره الملک با دو خط ثلث و کوفی نقش شده است و به همین دلیل این قسمت به تربت خانه شهرت دارد.

کاشی‌های طلایی رنگ و منقوش و هشت گوش این بخش از بنا و ازاره (1) های آن از لحاظ هنر کاشی پزی شگفت انگیز، خارق العاده و کم نظیر است. گفته می شود که در گذشته بین تربت خانه و محوطه زیر گنبد درِ بزرگی از جنس مس و طلا وجود داشته که احتمالا از میان رفته یا دزدیده شده است.

پاورقی

1- ازاره یا روکشِ حفاظتیِ دیوار به حاشیه تزیینی گفته می شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری را می پوشاند.

سردابه

سردابه به عنوان یکی از فضاهای جانبی گنبد به شمار می رود که در ضلع جنوبی، زیر تربت خانه قرار دارد. برخی بر این باورند که پیش از ساخت گنبد در این مکان احداث شده است و پیش از اتمام بنا مورد استفاده قرار می گرفته است. ایلخانیان به رسم دیرین خود و به پیروی از اعتقادات و آیین نیاکان خویش، مردگان خود را در گورهای سردابه ای در زیر زمین دفن می کردند و اسباب و زیور آلاتی را به تناسب جایگاه اجتماعی فرد، در کنارش قرار می دادند.

این سردابه محل دفن پادشاهان و مقام داران در آن زمان بوده و از طریق ایوان جنوبی تربت خانه قابل دسترسی است. ورودی این قسمت ارتفاع کمی دارد تا به هنگام ورود به آن مجبور به خم کردن سر شوید و به مردگان احترام بگذارید.

در وسط سردابه محل قبر قرار دارد و در طرفین آن دو فضای کوچک دیده می شود. با وجود اینکه کاوش های به عمل آمده در این محل، وجود هیچ گونه قبری را در سردابه نشان ندادند، اما مورخان و برخی از محققان همچنان بر این باورند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.

گنبد خانه

 این گنبد اولین نمونه موجود از گنبد دو پوسته (دوجداره) در جهان به شمار می رود و اهمیت زیادی از نظر تاریخی و معماری دارد. ارتفاع گنبد حدود 50 متر و قطر دهانه مرکزی آن 25.5 متر است. این گنبد 160 سانتی‌متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته یا جداره آن 60 سانتی‌متر است. دو جداره بودن گنبد هوشمندی معمار را نشان می دهد که با ایجاد فضایی توخالی، بنا را در مقابل زلزله مقاوم کرده است. قوس این گنبد بسیار تند و کشیده  است و از نظر دهانه و ارتفاع و ساختار در ایران نمونه ندارد.

در نمای بیرونی گنبد و در هر هشت ضلع آن تاق نما‌هایی دیده می شوند که بخشی از تزیینات سازه به شمار می آیند.

مناره های گنبد سلطانیه

مناره ها در بنای گنبد سلطانیه بر دو نوع هستند: مناره پنهان در داخل اسکلت و گلدسته های بر فراز بنا. هشت مناره در بالای این بنا وجود داشته که همه به جز یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی، فروریخته اند. این مناره‌ها تو خالی هستند و درون آنها پلکان چرخشی تعبیه شده است که از بام تا سقف ایوان های طبقه سوم و تا نوک مناره امتداد دارد. در گذشته بر روی هر یک از منار ها یک موذنه قرار داشت که امروزه در بنا هیچ اثری از آنها مشاهده نمی شود. این موذنه ها به منظور پخش صدای اذان و خبر به طور یکنواخت در تمام شهر تعبیه شده بودند چرا که در صورت بودن تنها یک موذنه، گنبد بزرگ مانع از رسیدن صدا به کل شهر می شد.

مناره‌ها از لحاظ فرم، اسکلت و ابعاد تفاوتی با یکدیگر ندارند و ابهت خاصی به بنا می داده اند. وجود هشت منار قرینه موجب مهار شدن نیروی رانشی گنبد به سمت خارج می شده و استحکام آن را حفظ می کرده است. همچنین برخی معتقدند که این منارها نقش فدایی ساختمان را بر عهده دارند تا به هنگام وقوع زلزله فرو بریزند و مانع آسیب به بنای اصلی شوند. در واقع ایوان‌های جانبی و هشت مناره در گوشه بام برای جلوگیری از رانش گنبد بزرگ ساخته شده اند. 

موزه گنبد سلطانیه

به منظور استفاده از فضای این بنا، موزه کوچکی در پایین سردر ورودی به مجموعه گنبد سلطانیه ساخته شده است. در این موزه تعدادی عکس و مقداری از اشیای باقیمانده از دوران گذشته و آثار کشف شده در منطقه سلطانیه در معرض نمایش گذاشته شده اند.

سازه های از میان رفته گنبد سلطانیه

در گذشته، گنبد، ساختمان های اطراف و ارگ سلطنتی، حصاری با 16 برج و بارو و خندقی برای جلوگیری از ورود دشمنان داشته که همگی آنها به همراه بخشی از کتیبه ها به دستور میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) تخریب شده اند.

دورتادور گنبد مکان هایی به عنوان مناطق عام المنفعه یا ابواب البر ساخته بودند که اکنون به صورت کامل از بین رفته اند و اثری از آنها دیده نمی شود. در قسمت جنوبی گنبد نیز آثاری از ساختمان مسجد دیده می شود که محراب آن حاشیه گچبری دارد. این آثار نشان می دهد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی، بنای مهم و بزرگ دیگری نیز در جنب آرامگاه بوده است. 

معماری گنبد سلطانیه | شاهکاری از معماری اسلامی

نگاهی به پلان و سبک معماری بنا

پلان گنبد سلطانیه در قسمت همکف و طبقه اول شکلی شبیه به مستطیل دارد و در طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی در می آید. سبک نمای بنا، معماری سلجوقی را در ذهن تداعی می کند و نشانه هایی از به کارگیری اصول اسلامی نیز در ساختار بنا به چشم می خورد. از نشانه های اصول اسلامی می توان به تعبیه 110 پله در ساختمان اشاره کرد که در حروف ابجد با نام علی (ع) مترادف می شود. این نکته را هم در رابطه با اصول اسلامی باید در نظر داشت که تقارن مهم ترین اصل رعایت شده در معماری بنا به شمار می رود و امتداد خط تقارن به سوی قبله است.

ورودی های بنا

در گذشته، ورودی های بنا، 4 درگاه بودند که اندازه های متفاوتی داشتند؛ ورودی‌های بزرگ (ورودی های شرقی و شمال غربی) مورد استفاده مردان قرار می گرفتند و ورودی‌های کوچک زنانه بودند و به ایوان‌های کوچک طبقه اول می رسیدند. 

طبقات مختلف سازه

طبقه همکف میزبان محل مورد نظر شاه مغول برای مدفن امامان شیعه بوده است. همچنین فضای بسیار وسیعی در آن وجود دارد که احتمالا برای طواف و اجرای مراسم خاص مذهبی در نظر گرفته شده است.

طبقه اول در ارتفاع 9.40 متری قرار دارد و شامل راهروهای ارتباطی می شود. یک راهرو (ایوان) دور تا دور بنا کشیده شده که سرپوشیده است و پنجره های موجود در چهار ایوان بزرگ، به روشن شدن فضای آن کمک می کنند. این راهروها برای سبک سازی بنا ایجاد شده اند چرا که اگر قرار بود پر شوند مصالح زیادی می خواستند و وزن بیشتری هم پیدا می کردند. در راهروهای طبقه اول به اتاقک هایی بر می خوریم که احتمالا بانوان و خانواده سلطنتی از آنها برای تماشای مراسم خاص استفاده می کرده اند. 

طبقه دوم، در ارتفاع 27.80 متری قرار دارد و ایوان هایی شبیه به طبقه اول را دربر می گیرد که چشم اندازی رو به دشت پیرامونِ بنا داشته اند. کاشی‌کاری، مقرنس، گچ‌کاری و تلفیق‌هایی از آجر و کاشی و ... به همراه کتیبه‌های متعدد جلوه خاصی به ایوان ها داده اند. این ایوان ها محل تجمع علما و طلاب علوم دینی بوده است که در دوران صفویه به اتاق تبدیل شده و برای سکونت طلاب مورد استفاده قرار می گرفته اند. دیوارهای این اتاق ها در تعمیرات اساسی گنبد سلطانیه تخریب شدند تا از سنگین شدن اسکلت بنا جلوگیری شود و گنبد به شکل نخستین خود بازگردد.

هشت پلکان در داخل دیوارهای طبقه دوم تعبیه شده اند که به مناره‌ ها ختم می شوند و راه ارتباطی طبقه دوم و سوم به شمار می آیند. پله های این قسمت مدور و چرخشی ساخته شده اند و هر پله دارای ۹۰ سانتی متر طول و ۳۰ سانتی متر ارتفاع است. 

طبقه سوم، که پاطاق گنبد (پایین گنبد) و پایه های هشت ضلعی مناره های بنا در آن واقع شده اند. این طبقه در واقع پشت‌بام بناست که فضای مناسب آن، انجام حرکت آزاد در اطراف گنبد را ممکن می کند و برای تعمیر گنبد یا ریختن برف از آن استفاده می شده است.

مصالح مورد استفاده در بنا

مصالح مورد استفاده در بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن آجر است و تنها در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی دیده می شود که به شیوه معرق‌کاری به کار رفته اند. ملات مورد استفاد در بنا نیز مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک است.

الگوی ساخت گنبد سلطانیه

برخی بر این باورند که در ساخت گنبد سلطانیه از طرح آرامگاه غازان خان (مشهورترین و مقتدرترین پادشاه ایلخانی) الگوبرداری کرده اند که خود این بنا هم متاثر از بنای آرمگاه سلطان سنجر (دومین سلطان سلجوقی) طراحی و ساخته شده است. در اینجا باید توجه داشت که پلان آن‌ آرامگاه ها به شکل مربع هستند در حالی که گنبد سلطانیه شکل هشت ضلعی دارد.

گنبد سلطانیه، الهام بخش معماران خارجی

گفته می‌ شود که معماری گنبد سلطانیه الهام بخش معماری سبک گوتیک بوده و فیلیپو برونلسکی (Filippo Brunelleschi) -معمار و مهندس مشهور ایتالیایی سده پانزدهم میلادی-و لورنتسو گیبرتی (Lorenzo Ghiberti) -پیکره ساز، معمار و نویسنده ایتالیایی- در ساختار گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا حدود صد سال پس از گنبد سلطانیه از آن الهام گرفته اند. آرتور اپهام پوپ، شرق شناس و مورخ برجسته آمریکایی، بنای تاج محل در هند را اقتباسی از این بنا می داند و گنبد سلطانیه را به عنوان الگویی برای آن در نظر می گیرد.

نکات مهم در ساختار گنبد سلطانیه

پِی گنبد سلطانیه | شاهکاری در استحکام بنا

گنبد سلطانیه حدود نیم متر، پِی دارد و هرچه بالاتر می رویم در نتیجه کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، فرورفتگی ها و فضاهای خالی افزایش می یابد. طبقات فشرده شن و ماسه به عمق 8 تا 10 متر، زمین این ساختمان را تشکیل می دهند. پی این ساختمان به حدی قوی است که این بنای 1600 تنی در طی 700 سال تنها 8 سانتی متر نشست داشته و 33 زلزله که شدید ترین آنها 6 ریشتر بوده را تاب آورده است.

مقاومت عالی زمین باعث شده تا پی های این ساختمان عظیم بسیار ناچیز و سطحی و با عمق 50 تا 60 سانتی متر در نظر گرفته شوند و تنها در قسمت شمالی پی ها از سطح طبیعی زمین حدود 1.5 متر پایین رفته است. پی ها از بلوک های سنگی منظم به ابعاد 20 در 25 سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده اند.

تزیینات گنبد سلطانیه | اوج هنر و خلاقیت

تزیینات نخستین چیزی است که در بنای گنبد سلطانیه جلب توجه می کند و حکایت از توجه به هنر و مفهوم به کارگیری عناصر مختلف توسط سازنده دارد. بد نیست بدانید که هنرمندان سه سال وقت خود را صرف تزیین این بنا کرده اند تا شاهکاری کم نظیر بیافرینند.

1- استفاده از نقش های اسلامی

در این بنا سعی شده است تا با استفاده از خطوط تزیینی سه مفهوم مهم به بیننده القا شود: کلمات الله به عنوان علت غایی جهان هستی، محمد به عنوان بنیانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی.

هنرمندان برای تزیین گنبد از خط بنایی بهره برده اند. آنها ترکیبی از کلمات الله، محمد و علی را با ترکیب کاشی الوان (هفت رنگ) و رنگ سرد ایجاد کرده اند و همین کار در بدنه مناره ها نیز تکرار شده است. دیواره های ایوان های داخلی با کلمات الله، محمد و علی مزین هستند که با ترکیب کاشی آبی و آجر ایجاد شده اند. نقش بعضی از شعار های اسلامی همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " نیز به چشم می خورد که نحوه قرار گیری و تکرار آنها از یک سری تقسیم بندی کاملا ریاضی پیروی می کند. در برخی قسمت ها نیز کلمه علی با استفاده از ترکیب های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشی کاری جلوه می کند. 

در ابتدا تزیینات بنا شامل عبارات اسلامی و نام پادشاه می شد که بر روی آجر و کاشی نقش بسته بود؛ اما پس از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلیلی نامعلوم دستور پوشانیدن تزیینات کاشی با گچ را داد و مجددا روی گچ ها با همان عبارات و اسامی مزین شدند. به همین دلیل گفته می شود که در بنای گنبد سلطانیه دو دوره تزیینات شامل آجر و کاشی و گچ وجود دارد.

2- به کار بردن رنگ آبی

رنگ آبی مهم ترین رنگ در تزیینات بنا به شمار می رود و گویی تنها رنگ مورد توجه هنرمندان بوده است. به دلیل نبود امکانات و روش های تکنیکی برای ایجاد رنگ ها، رنگ های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد به چشم می خورد اما به صورت کلی رنگِ فیروزه ایِ بسیار زیبایی در بیرون و داخل گنبد دیده می شود.

3- بهره بردن از تزیینات چوبی

در این بنا مشبک های چوبی نیز وجود دارند که از چوب درخت ساج ساخته شده و در ساخت آنها هیچ میخی به کار نرفته است. این چوب به دستور سلطان از هند و لبنان به اینجا آورده شد و پیش از به کار گرفتن آنها در ساختمان، در آب نمک خیسانده شدند تا از آسیب موریانه ها جلوگیری کنند. گفته می شود که از این نوع چوب در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.

کتیبه های گنبد سلطانیه

کتیبه های آیات قرآن در جای جای بنا به چشم می خورند و کل دیوارهای آن را فرا گرفته اند: 

• سوره فتح در دور تا دور طبقه همکف
• آیات آیت الکرسی در بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا
• سوره اخلاص (توحید) در داخل ایوان طبقه اول
•  آیات سوره های الانبیاء، المومنون و الملک در بدنه ها
• کتیبه هایی با نام محمد و علی و یک لوگویی به نام اتحاد در کلیه دیوارهای طبقه اول و دوم

کتیبه های دیگری منقوش به شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول الله، سلطان ظل الله و ... نیز در این بنا وجود دارند.

رمز و رازهای گنبد سلطانیه

راز استفاده از عدد 8

بنای گنبد سلطانیه به طور کلی هشت ضلعی بوده و هشت در، هشت ایوان و هشت منار قرینه را در بر می گرفته است. علت استفاده از عدد 8 هنوز به طور دقیق مشخص نیست چرا که این عدد همانند 7 و 12 مقدس به شمار نمی آید. با این حال برخی امکان ایجاد ساعت آفتابی را دلیل این کار اعلام می دانند و برخی دیگر به ایجاد استحکام برای بنا اشاره دارند. از سوی دیگر عده ای می گویند که این بنا با الهام گرفتن از هشت درِ بهشت به صورت هشت ضلعی ساخته شده است.

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه | سنجش هوشمندانه زمان 

تشخیص زمان برای مسلمانان از اهمیت خاصی برخوردار بود و نقشی اساسی را در انجام مراسم مذهبی آنان ایفا می کرد. به همین دلیل یک ساعت آفتابی در اسکلت این بنا قرار گرفت تا ساکنان شهر با کمترین خطا در تشخیص زمان مواجه شوند. طرز کار این ساعت نیز به این صورت است که اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد، زمان اذان ظهر را نشان می دهد. نوری که از پنجره های بزرگ می تابد کار عقربه بزرگ ساعت را انجام می داده و نور پنجره های کوچک حدود دقیقه را مشخص می ساخته است. به هنگام شب نیز ستاره هایی که از این پنجره ها دیده می شدند در تشخیص زمان کمک می کردند.

ﺍﻣﻜﺎﻧﺎت گردشگری

در محوطه گنبد سلطانیه امکاناتی نظیر سرویس بهداشتی و نماز خانه وجود دارد. این اثر تاریخی فاقد پارکینگ است اما معمولا می توانید در خیابان های اطراف برای پارک وسیله نقلیه خود مکان مناسبی را پیدا کنید.

دیدنی های اطراف

در کنار بازدید از گنبد سلطانیه می توانید جاذبه های زیر را نیز در برنامه سفر خود قرار دهید:

خانقاه چپلی اغلو | در فاصله 950 متری

ﺗﭙﻪ ﻧﻮﺭ | در فاصله 1 کیلومتری

بقعه ملاحسن کاشی | در فاصله 1.6 کیلومتری

ﻣﻌﺒﺪ ﺩﺍﺵ ﻛﺴﻦ | درفاصله 15 کیلومتری

ویدیویی از گنبد سلطانیه را به تماشا بنشینید

ثبت ملی و جهانی گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه، از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، و زیبایی‌شناسی و تزیینات، نمونه ای منحصر به فرد در معماری به شمار می رود و به عنوان نقطه تحولی در معماری اسلامی است. گنبد سلطانیه به عنوان یک اثر منحصر به فرد، در تاریخ 15 دی سال 1310 با شماره 166 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

نام این بنا از 24 تیرماه 1384 به عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. دلایل ثبت جهانی این اثر ارزشمند به شرح زیر است:

تبادل ارزش‌های بشری را از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز را نشان می دهد. این تبادل ها در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی رخ داده اند.

گنبد سلطانیه یک عامل تاثیرگذار در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی و تغییر سبک معماری از سلجوقی کلاسیک به دوره تیموری است. این امر به ویژه در ساختار دو پوسته و استفاده استادانه از مواد و موضوعات خاص برای تزیینات دیده می شود.

 یک گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته است.

سلطانیه، به عنوان پایتخت باستانی سلسله ایلخانیان، شاهدی استثنائی از قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی است.

نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی است که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

آرامگاه الجایتو نشان دهنده یک دستاورد برجسته در توسعه معماری ایرانی، به ویژه در دوره ایلخانی است که با ساختار نوآورانه مهندسی، نسبت فضایی، فرم های معماری، و الگوهای تزئینی و سایر تکنیک ها بسیار متفاوت تر از دیگر آثار به نظر می رسد.

توصیه های کارناوالی

به دلیل تعداد زیاد پله های ساختمان بازدید از این بنا به افراد دارای ناتوانی های جسمی پیشنهاد نمی شود.

ﺍﻳﻮﺍﻥ های بنا حفاظ ندارند بنابرین به دلیل وجود احتمال سقوط، مراقب کودکان خود باشید.

سخن آخر

با هم سری به یکی از جاذبه های جهانی ایران زدیم و از زیبایی ها و رمز و رازهایش برای تان گفتیم. حالا وقت آن است که شما تجربه های تان را با ما به اشتراک بگذارید و اگر بازدیدی از این اثر داشته اید، درباره حال و هوایش با ما سخن بگویید و بگویید که آیا بازدید از آن را به دیگران پیشنهاد می کنید؟

منتظر دیدگاه های شما خوبان هستیم.