کنیسه حییم تهران | موزه ملی کلیمیان ایران

کنیسه حییم تهران تنها موزه ملی کلیمیان ایران است که حوالی خیابان سی تیر قرار دارد. ساخت کنیسه حییم در محلی غیر از عودلاجان که مدت‌ها محل زندگی یهودیان بود موجب شد تا آن‌ها در دیگر نقاط تهران نیز ساکن شوند. در ادامه با ما همراه باشید تا با بخش‌های مختلف کنیسه، تاریخچه و معماری آن بیشتر آشنا شوید.

چرا کنیسه حییم تهران؟

• نخستین کنیسه‌ای که خارج از محله یهودی‌نشین عودلاجان ساخته شده و بستر را برای زندگی یهودیان در جایی غیر از آنجا فراهم کرده است.
• کنیسه حییم در یکی از مناطق تاریخی و گردشگری تهران قرار دارد.
• این کنیسه تنها موزه ملی کلیمیان در ایران است.
• در حیاط این مجموعه، کنیسه‌ای متعلق به لهستانی‌ها قرار دارد، در واقع دو کنیسه در یک محل واقع شده است.
•  یکی از کنیسه‌های قدیمی تهران با بیش از یک قرن قدمت است.
• در نزدیکی این مجموعه معروف‌ترین جاذبه‌های پایتخت قرار دارند.
• دسترسی به این مجموعه از هر نقطه از پایتخت آسان است.

کنیسه حییم | موزه ملی کلیمیان ایران

منطقه عودلاجان در ارگ قدیم تهران اولین محله سکونت کلیمیان بوده است؛ در آن زمان هیچ‌کدام از افراد کلیمی، خارج از این محدوده ساکن نمی‌شدند و همانند دیگر اقشار مذهبی همواره به دنبال مکانی برای انجام فرایض مذهبی (تفیلا) خود بودند. کنیسه (کنیسا) حییم یکی از مکان‌های تاریخی ایران است که در خیابان سی تیر قرار دارد. این مجموعه اولین عبادتگاه یهودیان تهران است که خارج از محله یهودی‌نشین عودلاجان ساخته شد و باعث نقل مکان یهودیان به دیگر نقاط تهران و احداث دیگر کنیسه‌ها گردید. بنای این عبادتگاه را دو فرد سرشناس کلیمی به نام‌های اسحاق مردخای (اسحق مرادف) و اسحق صدق احداث کردند. این افراد که از تجار و بازرگانان آن زمان بودند پس از سفر به اروپا و مشاهده امکانات کلیمیان در آنجا در زمینی به وسعت 1000 متر مربع این کنیسه را ساختند. پس از این اقدام دیگر یهودیان نیز به تدریج به خیابان‌های حافظ، شیخ هادی و میدان حسن‌آباد تهران نقل مکان کردند. کنیسا حییم در عین سادگی زیبایی منحصر‌به فردی نیز دارد؛ کاربرد رنگ آبی که حس آرامش را القا می‌کند و به کار بردن عناصر معماری ایرانی در سقف برخی از ویژگی‌های این مکان دیدنی است.

ثبت ملی: این کنیسا در تاریخ 1384/07/23 با شماره 13566 به ثبت ملی رسیده است.

وجه تسمیه حییم

کنیسه حییم را در ابتدا به دلیل قرارگیری در محدوده میدان حسن‌آباد به نام کنیسه حسن‌آباد نیز می‌شناختند. به دلیل آنکه مراسم مذهبی در این مجموعه برگزار می‌شد و کنیسه نیز همیشه فعال و برقرار بود نام حییم (حئیم) که در زبان عبری به معنای زندگان یا زندگی است را برای آن برگزیدند. لازم به ذکر است که این نام به شخص خاصی ارتباط ندارد و آنچه که در منابع دیگر درباره این کنیسه و ارتباط با شخصی خاص عنوان شده اشتباه است.

تاریخچه کنیسه حییم

بین سال‌های 1285 تا 1290 هجری خورشیدی دو فرد سرشناس کلیمی به نام‌های اسحق مرادف و اسحق صدق برای تجارت به اروپا رفتند. در طی این سفر و دیدن امکانات و آزادی که یهودیان ساکن اروپا داشتند آن‌ها تصمیم گرفتند تا برای یهودیان ساکن تهران نیز این شرایط را مهیا کنند، بنابراین در خارج از محله عودلاجان زمینی به مساحت 1000 متر مربع را خریدند. در سال 1291 خورشیدی با جمع‌آوری کمک‌های مردمی تنها دیوارکشی بنا انجام شد و سپس کنیسای کوچکی که اتاقی به وسعت 28 متر بود را ساختند. پس از مدتی و از آنجا که این اتاق کوچک جوابگوی افراد حاضر در کنیسه نبود تصمیم گرفتند تا کنیسا کوچک را تخریب کرده و کنیسه‌ای بزرگ‌تر بسازند. کنیسه حییم کنونی در سال 1292 و با معماری استاد عزیزاله بنایان یگانه، تنها مهندس کلیمی آن زمان انجام شد. حاج بنیامین اصیل مازندرانی از افراد سرشناسی بود که در تامین هزینه ساخت کنیسه اقدامات بسیار موثری انجام داد. قدمت کنیسای حییم بیش از یک قرن است و بعدها در اطراف این کنیسه، خانه‌های جامعه یهودی نیز به تدریج ساخته شدند. در جنگ جهانی دوم و با ورود مهاجران لهستانی، در کنار کنیسه حییم کنیسه‌ای دیگر بانام کنیسه دانیل برای یهودیان لهستانی ساخته شد که بعدها این کنیسه نیز در اختیار یهودیان ایرانی قرار گرفت.

معماری کنیسه حییم

ورودی مجموعه به دلیل آنکه رابطی است که مکانی غیرمقدس را به فضایی مقدس وصل می‌کند، دارای اهمیت است. با قرارگیری در مقابل درب اصلی ساختمان و با گذر از 7 پله به هشتی کنیسه می‌رسیم. یکی از اصول طراحی کنیسه‌ها اصل درون‌گرایی است که بر اساس آن دیوارهای بیرون ساده و بی‌آلایش رها شده و به داخل ساختمان بیشتر توجه می‌شود. محورگرایی و مرکزگرایی از دیگر اصول در ساخت کنیسه‌هاست که بر پایه آن به نقاط واقع در مرکز کنیسه توجه بیشتری می‌شود؛  تمامی اجزا و عناصر واقع در کنیسا به سمت آن که همان قسمت میشکان است خواهد بود، این بخش به لحاظ مذهبی نیز اهمیت خاصی دارد.

بر طبق اصل محورگرایی، فضای داخلی کنیسا در راستای شرقی-غربی (به سمت غرب) که جایگاه نگهداری تورات مقدس (هخال) است و در راستای قبله یهودیان یعنی بیت المقدس قرار دارد، طراحی شده است. این بنا پلانی مستطیل شکل دارد و در تزیینات سقف داخل آن از سبک معماری عصر قاجار (8 ضلعی منتظم (زنبوره‌ای-مقرنس) یا همان گل هشت‌پر و لوتوس) بهره گرفته شده است. در ضلع شمالی و جنوبی بنا دو ایوان ستون‌دار وجود دارد که نور کافی را برای فضای مرتفع سالن اصلی تامین می‌کند.

تزیینات داخلی کنیسه

برخلاف کلیساها در کنیسه‌ها تزیینات چندانی به چشم نمی‌خورند و آنچه وجود دارد اِلمان‌هایی است که نشانی از باورها و اعتقادات مذهبی کلیمیان دارد. تزیینات کنیسه حییم در اطراف هخال متمرکز شده است؛ در این محدوده گچ‌بری‌ها و آیینه‌کاری‌های زیبایی به چشم می‌خورد؛ نقوش گیاهی (ازجمله خوشه انگور)، نقوش هندسی، هفت شمع (منورا) و ستاره داوود برخی از گچ‌بری‌های به‌کاررفته در این بناست که ترکیب آن با رنگ آبی دیوارها و پرده‌ مخمل زرشکی هخال زیبایی آن را دو چندان کرده است.

حیاط

بازدید از این مجموعه با ورود به حیاط آغاز می‌شود. چندین درخت و یک حوض درست روبه‌روی درب ساختمان اصلی در ابتدای ورود به چشم می‌خورد. در سمت راست حیاط کنیسه لهستانی‌ها قرار گرفته است. داربست‌های فلزی یا چوبی که در حیاط قرار دارند برای برگزاری جشن‌ سایه‌بان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

زیرزمین

زیرزمین کنیسا دو بخش دارد؛ بخشی نسبتا بزرگ که از آن تا سال 1355 به عنوان آب‌انبار استفاده می‌شده و بخشی دیگر که چندین انباری دارد و در نیم قرن گذشته گاهی به عنوان محل سکونت مهاجرین جنگ‌زده اروپایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

کنیسای لهستانی

در اواسط جنگ جهانی دوم بسیاری از یهودیان از اروپا به ویژه لهستان به ایران آمدند. این کلیمیان در زیرزمین کنیسا پناه داده شدند، اما جمعیت یهودیان بسیار زیاد بود و فضای کافی برای آن‌ها وجود نداشت. به همین دلیل ساختمان کوچکی در کنار ساختمان اصلی احداث گردید که به کنیسای لهستانی یا اشکنازی معروف شد.

بخش ورودی

همان‌طور که پیش‌تر گفتیم ورودی بنا به دلیل آنکه رابط یک فضای غیرمقدس با فضایی مقدس است اهمیت زیادی دارد؛ افراد با عبور از هفت پله وارد یک هشتی می‌شوند. در ضلع شمالی هشتی اتاق مسئول نگهداری مجموعه، در ضلع جنوبی هشتی راه‌پله طبقه دوم یا همان جایگاه بانوان و در ضلع شرقی بنا ورودی اصلی قرار دارد. همچنین درب سالن اصلی در امتداد ورودی قرار گرفته که افراد پس از ورود، درست در مقابل هخال قرار خواهند گرفت.

جایگاه بانوان

در ضلع شرقی کنیسا یک نیم طبقه به عنوان جایگاه بانوان احداث شده که برای دسترسی به آن باید از مسیر پلکانی ضلع جنوبی برویم. این جایگاه حدود 60 نفر ظرفیت دارد و امروزه به دلیل کاهش جمعیت کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

جایگاه آقایان

سالن اصلی که همان جایگاه آقایان در ضلع غربی هشتی کنیسا قرار دارد. این سالن با فرش دست‌بافت ایرانی آراسته شده و در حال حاضر حدود 141 صندلی در سالن اصلی در اطراف جایگاه میشکان وجود دارد. قدمت این صندلی‌ها به حدود 108 سال پیش باز می‌گردد.

جایگاه تورات مقدس

مهم‌ترین بخش این مکان هخال یا جایگاه تورات مقدس محسوب می‌شود. این جایگاه در منتهی الیه ضلع غربی سالن کلیسا قرار گرفته و با پرده زرشکی رنگی آراسته شده است. این پرده در سال 1335 هجری شمسی توسط نماینده کلیمیان در مجلس شورای ملی، مراد اَریه به کنیسا اهدا شده و بر روی آن دعای زیر به زبان عبری به چشم می‌خورد:

“پدر ما، پادشاه اجداد ما، دروازه‌های آسمان را برایمان بگشا تا که تفیلا بخوانیم به درگاه تو”

منبر

در جلوی ردیف صندلی‌ها و قبل از محراب، جایگاهی شبیه منبر قرار دارد که پیش‌نماز بر روی آن می‌ایستد و نماز یا تورات می‌خواند.

نکات مهم بازدید:

بازدید از کنیسه‌ها همانند عبادتگاه‌های مذاهب دیگر اصول و شرایط خاص خود را دارد بنابراین در هنگام بازدید از این مجموعه‌ها به باورها و شرایط حاکم بر آن‌ها احترام بگذارید. ذکر این نکته ضروری است که بازدید از برخی از این امکان مذهبی هنگام برگزاری مراسم دعا و نیایش ممنوع است و به طور معمول بازدید از کنیسه‌های تهران باید با هماهنگی انجمن کلیمیان تهران صورت گیرد.

سخن آخر

امروز به یکی از مکان‌های مذهبی شهر تهران که قدمتی بالای یک قرن داشت رفتیم و تاریخچه و ویژگی‌های آن را مرور کردیم. کنیساها ریشه در اعتقادات و باورهای مذهبی یهودیان دارد بنابراین شایسته است این باورها را بشناسیم، به آن‌ها احترام بگذاریم و در جهت حفظ و احیای آن کوشا باشیم. اگر تاکنون از کنیسای حییم بازدید کرده‌اید تجربه‌های خود را با ما در میان بگذارید. به جز این کنیسه کدامیک از دیدنی‌های این منطقه از تهران توجه شما را به خود جلب کرد؟