مسجد جامع قزوین

برای گشتی در تاریخ پرفرازونشیب مسجد جامع قزوین، از کوچه‌پس‌کوچه‌ها و شلوغی خیابان‌ها می‌گذریم و به خلوتگاه اهالی رازونیاز این شهر می‌رسیم. جایی که طنین دل‌انگیز اذان از گلدسته‌های زیبا و گنبد فیروزه‌ای‌اش به آسمان می‌تراود. اگر می‌خواهید بدانید مسجد جامع قزوین کجاست همراه‌مان باشید تا از این دریچه تاریخی با معماری مسجد جامع قزوین آشنا شوید و در این نیایشگاه زیبا، عطر بهشت را استشمام کنید. 

چرا بازدید از مسجد جامع قزوین؟

• مسجد جامع قزوین یکی از بزرگ‌ترین و کهن‌ترین مساجد ایرانی ست.
• این بنای تاریخی، کلکسیونی از سبک‌های متعدد معماری دوران مختلف تاریخ را با خود دارد.
• در این مسجد می‌توانید از کتیبه‌هایی زیبا و چشم‌نواز دیدن کنید.
• این مسجد باشکوه، در ردیف نخستین مساجدی ست که به سبک 4 ایوانی ساخته شده‌اند.
• گنبد فیروزه‌ای مسجد جامع قزوین از اولین نمونه‌های ابتدایی گنبد در ایران است.

آشنایی با مسجد جامع قزوین

یکی از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد ایرانی، مسجدی ست پرشکوه در شهر قزوین که به آن مسجد جامع، مسجد کبیر یا مسجد عتیق نیز می‌گویند و از مهم‌ترین جاهای دیدنی قزوین محسوب می‌شود. این بنای پرآوازه در سال 192 هجری قمری و به فرمان هارون‌ الرشید بر روی خرابه‌هایی از یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و نشان‌هایی از معماری دوران مختلف تاریخ را در خود جای داده است. مسجد جامع قزوین در ردیف نخستین مساجد 4 ایوانی ایران قرار دارد و مهم‌ترین و زیباترین ایوان آن، ایوان جنوبی ست؛ اما جالب است بدانید این مسجد تا قبل از دوران صفوی بسیار کوچک بوده، به گونه‌ای که نوشته‌ها حکایت از آن دارند که بنای اولیه آن تک ایوانی بوده است. گنبد سلجوقی، طاق هارونی، مناره‌های بلند بالای قدبرافراشته و کتیبه‌های دیدنی از زیبایی‌های حیرت‌انگیز این مسجد تاریخی ست که بازدیدکنندگانش را به تماشا می‌خواند. این مسجد پرابهت و باشکوه در دی ماه سال 1310 به ثبت ملی رسیده است و با تلفیقی از هنر و معنویت، توجه گردشگران و دوست‌داران تاریخ را به خود جلب می‌کند. همراه با هم قدم به ورودی مسجد که رو به طلوع آفتاب دارد می‌گذاریم تا با زیبایی‌های بصری و معماری زیبایش بیشتر آشنا شویم.

تاریخچه مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین مجموعه‌ای ست از سبک‌های مختلف و متعدد معماری، از دوره بنی عباس تا شاهان قاجاریه که قدیمی‌ترین نشان معماری آن به سده دوم هجری قمری باز می‌گردد. این بنای تاریخی ارزشمند تا قبل از مسجد شدن، آتشکده‌ای ساسانی بوده است که با مسلمان شدن اهالی قزوین و مهاجرت گسترده قبایل عرب به این شهر مسجد می‌شود. گفته شده است این اتفاق در سال 192 هجری قمری و به دستور هارون الرشید رخ می‌دهد، در واقع این مسجد بر روی خرابه‌های همان آتشکده ساسانی ساخته شده است. البته برخی از شنیده‌ها حاکی از آن است که هارون الرشید به همراه قاضی ابوالحسن محمد بن یحیی بن زکریا و صاحب ابی العباس بن سریح این مسجد را بنا کرده و عنوان طاق هارونی را به آن داده است.

مسجد باشکوه جامع قزوین، در برهه‌های مختلف تاریخ مورد هجوم و حمله‌های بی‌شمار بوده اما در عین حال بارها و بارها نیز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. جالب است بدانید بخشی از ایوان جنوبی، که زیباترین و مهم‌ترین ایوان مسجد است، در گذشته‌هایی دور و در پی یورش مغولان و هجوم افغان‌ها به آتش کشیده می‌شود و در گذر زمان با احیا و مرمت جانی دوباره می‌گیرد.

علاوه بر ایوان جنوبی، سردر زیبای مسجد جامع قزوین نیز از آسیب روزگار در امان نمانده و آخرین بار در دوران قاجار مورد مرمت قرار گرفته است. اگر چه اصل بنای مسجد جامع به پیش از اسلام باز می‌گردد؛ اما در فاصله سال‌های 500 تا 509 هجری قمری به دستور امیرخمارتاش (وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی) بخش‌هایی چون گنبد آجری، صحن، مدرسه، خانقاه، چاه‌خانه و مقصوره خمارتاشی در ضلع جنوبی مسجد ساخته می‌شود و تغییرات زیادی نیز در دوران صفویه بر روی آن صورت می‌گیرد؛ به همین دلیل است که هر بخش از آن روایت از یک دوره تاریخی دارد.

معماری مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین، بنایی ست 4 ایوانی که معماری متناسب با فرهنگ و اقلیم ایران دارد. این مسجد باشکوه، با صحنی به وسعت 4000 متر مربع و 8 شبستان، از بزرگ‌ترین مساجد ایرانی به شمار می‌رود. البته جالب است بدانید مسجد جامع قزوین تا قبل از دوران صفوی بسیار کوچک بوده، به گونه‌ای که نوشته‌ها حکایت از آن دارند که بنای اولیه آن تک ایوانی بوده و در برهه‌هایی از تاریخ فراخ‌تر شده و در گذر زمان 4 ایوان در چهار سوی حیاطش به وجود آمده است. در دو طرف هر ایوان این مسجد، رواق‌هایی نشسته و بر روی هر رواق، نام امام جماعت های آن دوران به نگارش درآمده است. قدیمی‌ترین بخش این مسجد چشم‌نواز طاق هارونی ست، این طاق در کنار طاق احمدیه و در میان رواق‌های جنوبی قرار دارد.

بنای کم‌نظیر مسجد جامع قزوین شگفتی‌های معماری دوران مختلف تاریخ را به نمایش گذاشته و روایت‌هایی از دوران بنی عباس تا قاجاریه را در خود جای داده است. اگرچه بخش‌هایی از مسجد جامع قزوین، چون ایوان جنوبی، سر در ورودی و ... در پی حوادث طبیعی همچون سیل و زلزله و هجوم و حمله مغولان دچار آسیب‌های فراوانی شده‌اند؛ اما طرح اولیه آن آنقدر قوی بوده است که توانسته بارها و بارها مورد مرمت قرار گیرد.

ایوان‌ها، مناره‌ها و اکثر رواق‌های این مسجد در زمان صفویه به آن اضافه شده و حالا این مرمت‌ها و اضافات، به مشخصه اصلی این مسجد درآمده است. گنبد فیروزه‌ای مسجد جامع قزوین هم که از دوره سلجوقیان به یادگار مانده از نوع گنبد دوپوش است و از اولین نمونه‌های ابتدایی ساخت گنبد در ایران محسوب می‌شود. خوشبختانه در حال حاضر نیز بخش‌هایی از معماری کم‌نظیر این مسجد تاریخی در حال مرمت است.

بخش های مسجد جامع قزوین

• ایوان جنوبی: مهم‌ترین و زیباترین ایوان مسجد جامع قزوین، ایوان جنوبی آن است که ساختمانی دو اشکوبه دارد (اشکوب در معماری به معنای طبقه و سقف است). در میان دو اشکوب این ایوان کتیبه‌ای به خط نستعلیق قرار دارد و در بلندای اشکوب دوم نیز کتیبه‌ای نشسته که منقوش به سوره مبارکه جمعه است. در سمت راست ایوان جنوبی مسجد، لوحی قرار دارد که قدمتش به سال 1081 هجری قمری و دوران شاه سلیمان صفوی باز می‌گردد و لوح سمت چپ ایوان نیز مربوط به زمان فتحعلی شاه و سال 1238 هجری قمری ست. بر روی این الواح، قوانین مخارج مسجد نگاشته شده است، این قوانین شامل حقوق مؤذن، حقوق خادمان و ... می‌شود.
• ایوان شمالی: به گفته مورخان ایوان شمالی از بناهای شاه طهماسب صفوی ست که بارها و بارها نیز مورد مرمت قرار گرفته است. روزگاری در میان دو مناره زیبا و کاشی‌کاری شده این ایوان، مأذنه بزرگی بوده که حالا به دلیل فرسودگی برچیده شده است.
• ایوان غربی: این ایوان که رویاروی ایوان شرقی نشسته است در دو سوی خود دو راهروی شمالی و جنوبی دارد و در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. اگر چه در گذشته این ایوان تزئیناتی زیبا و کاشی‌کاری رنگارنگی داشته اما متأسفانه از آن همه شکوه و شگفتی چیزی باقی نمانده است.
• ایوان شرقی: از جزئیات ایوان شرقی و تاریخچه آن اطلاعات روشنی در دست نیست اما باقرخان سعدالسلطنه فرماندار وقت قزوین به دستور و هزینه میرزاعلی اصغرخان عطابیک در سال‌های 1312-1313 هجری قمری این ایوان را از نو بنا می‌کند. البته متأسفانه تا به امروز، این ساخت‌و‌ساز نیمه‌کاره باقی مانده است.

• سرداب یا زیرزمین: سرداب یا زیرزمین این بنا که حالا بخشی از کتابخانه بزرگ این مسجد شده، در گذشته کاربری دیگری داشته و در تابستان محل اقامه نماز جماعت بوده است. این بخش از مسجد جامع قزوین در سال 1313 هجری قمری توسط باقرخان سعدالسلطنه و به امر و هزینه میرزاعلی اصغر خان عطابیک ساخته شده است.
• آب خوری: در حیاط این مسجد تاریخی آبخوره وجود دارد. این آبخوری که میان حوض و ایوان شرقی بنا نشسته است با ده پله به قنات خمارتاش (وزیر سلجوقی و حاکم قزوین در دوره ای از تاریخ) می‌رسد، آب این قنات از دل آبخوره می‌گذرد و به جنوب شهر می‌رود و بیرون دروازه امامزاده حسین نمایان می‌شود.
• طاق هارونی: در میان رواق‌های جنوبی این مسجد دو صُفه (در معماری به ایوان و تالاری که با طاق پوشیده شده باشد صُفه می‌گویند) نشسته که یکی از آنها طاق هارونی ست. به گفته مورخان این طاق، قدیمی‌ترین بخش مسجد جامع قزوین است که به فرمان هارون الرشید بنا شده و در ساختمان آن مصالحی چون خشت خام بزرگ، گل و لای به کار رفته است. طاق هارونی یا گنبد هارونی که به آن مقصوره کهن نیز می‌گویند به دهلیز ورودی این مسجد منحصر‌به‌فرد و پرشکوه متصل است.
• مناره ها: بر بلندای مسجد جامع قزوین دو مناره باشکوه قرار دارد، این دو گلدسته بلند بالا بوی خوش اخلاص و نوای دل‌انگیز اذان را به همگان می‌رساند. نقش‌و‌نگارهای رنگارنگ و کاشی‌کاری‌های خشتی آن نیز نشان از دوره قاجاریه دارد.
• گنبد سلجوقی: گنبد فیروزه‌ای مسجد جامع قزوین با نقشی موج‌دار، روایت از عهدی دیگر دارد. این گنبد زیبا و چشم‌نواز که بر روی چهار پایه نشسته، مربوط به قرن ششم هجری قمری و هنر معماری سلجوقیان است.

• کتیبه سر در مسجد: از آنجا که این کتیبه تاریخی در گذر زمان آسیب‌های فراوانی به خود دیده، در حال حاضر تنها بخشی از آن به این مضمون باقی مانده است: به سرکاری کیخسرو غلام خاصه شریفه به اتمام رسید.
• کتیبه یکی از درهای مسجد (در جهت آخرین طاق نمای شمالی): بر روی این درگاه کتیبه‌ای قرآنی قرار دارد.
• کتیبه هشتی ورودی اصلی مسجد: رباعی زیر بر روی این کتیبه نگاشته شده است: این مسجد که بود در قزوین الحق نبود قرینه اش روی زمین   کریاس و درش جدا بشد از بنیان مهدی سنمار ز نو ساخت متین
• کتیبه‌های گنبدخانه: در این قسمت از مسجد 5 کتیبه چشم‌نواز و دیدنی قرار گرفته است که مربوط به دوره خمارتاش هستند. این کتیبه‌های زیبا بدین شرح هستند:

• کتیبه اول: در این کتیبه اطلاعاتی چون نام سازنده گنبد و مدت زمان ساخت آن به خط ثلث نوشته شده است. این کتیبه بر روی 8 ضلع گنبد نشسته است.
• کتیبه دوم: بر روی این کتیبه نام روستاها و مزارع به خط کوفی جلی نگاشته شده است.
• کتیبه سوم: بر روی این کتیبه که از شرق محراب به غرب آن کشیده شده، با خط کوفی مارپیچی سوره بقره نوشته شده است.
• کتیبه چهارم: این کتیبه از شرق محراب به انتهای ضلع شمالی کشیده شده و به خط ثلث شرحی از موقوفات خلدآشیان خمارتاش بن عبدالله نوشته شده است.
• کتیبه پنجم: این کتیبه بر ضلع شرقی نشسته است. بر روی این کتیبه وقف‌نامه و شرح تقسیم آب قنات خمارتاش به خط نسخ کوفی نوشته شده است.

• کتیبه‌های بین دو اشکوب در ایوان جنوبی: در میان دو اشکوب این ایوان کتیبه‌ای به خط نستعلیق و به رنگ لاجوردی بر روی کاشی لیمویی نوشته شده است.
• کتیبه بالای اشکوب دوم در ایوان جنوبی: بر روی این کتیبه سوره جمعه با خط نسخ عالی نگاشته شده است.
• لوح های دو سوی ایوان جنوبی: لوح سمت راست ایوان مربوط به دوران شاه سلیمان صفوی و لوح سمت چپ آن نیز منصوب به فتحعلی شاه است. بر روی این دو لوح، قوانین مخارج مسجد را نگاشته‌اند.

• آب‌انبار: در جلوی خان مسجد، آب‌انباری قرار دارد که آن را به عنوان آب‌انبار مسجد جامع قزوین می‌شناسند، به گواه کتیبه ساده‌ای که بر ورودی این آب‌انبار نشسته، ساخت این بنا مربوط به سلطنت شاه سلیمان صفوی ست. آب‌انبار مسجد جامع قزوین، مخزنی پرگنجایش و دیوارهایی ضخیم دارد و با 37 پله به عمق زمین می‌رود. در حال حاضر این آب‌انبار تاریخی، کهن‌ترین آب‌انباری ست که در شهر قزوین وجود دارد و در سال 1377 به شماره 2080 در فهرست ملی کشور به ثبت رسیده است.

• موزه‌ها: اگرچه در گذشته مسجد جامع قزوین، میزبان دو موزه سنگ و سفال و دریچه بوده است اما در حال حاضر آثار موزه سنگ و سفال جمع‌آوری و به عمارت عالی قاپو انتقال یافته و موزه دریچه نیز برچیده شده است.

دیدنی‌های اطراف مسجد جامع قزوین

سردر عالی قاپو در فاصله 1 کیلومتری

کاخ چهلستون در فاصله 2 کیلومتری

آرامگاه حمدالله مستوفی در فاصله 1.5 کیلومتری

حمام بلور در فاصله 1.5 کیلومتری