مقبره مومنه خاتون | مشهورترین بنای تاریخی نخجوان

جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از کشور آذربایجان است که بی تردید نام آن را زیاد شنیده ایم چون در شمال ایران قرار دارد و یکی از مقاصد محبوب ایرانی ها برای سفر و گشت و گذار است؛ اما به راستی چقدر درباره نخجوان می دانیم؟ مسافران به این منطقه می روند تا از چه جاذبه هایی دیدن کنند؟

کارناوال قصد دارد از این به بعد بیشتر به این دیار سفر کند و تجربه هایش را در اختیار شما عزیزان قرار دهد. سبک گردش و تفریح در نخجوان بهره بردن از طبیعت زیبا، پارک ها و تماشای برخی جاذبه های دیدنی تاریخی است، صد البته معاشرت با مردم خونگرم تُرک زبان نیز تجربه بسیار جذابی برای تان خواهد بود که سفر به این دیار را خاطره انگیز می کند.

وقتی صحبت از دیدنی ها و بناهای تاریخی جمهوری نخجوان به میان می آید، نام مقبره مومنه خاتون می درخشد. مومنه خاتون یکی از زیباترین آرامگاه های آذربایجان است که داستانی بسیار رمانتیک در ورای آن وجود دارد؛ عشق و دوری از معشوق دلیل اصلی خلق مقبره مومنه خاتون است...

آرامگاه مومنه خاتون سرنوشت پرفراز و نشیبی داشته که همین موضوع باعث جذابیت هر چه بیشتر آن شده است. با ما همراه شوید تا با هم به پایتخت جمهوری نخجوان یعنی شهر زیبای نخجوان برویم و بیشتر با مومنه خاتون و مقبره زیبایش آشنا شویم.

ورود به صفحه راهنمای سفر به جمهوری آذربایجان

چرا بازدید از مقبره مومنه خاتون؟

• این بنا مهم ترین جاذبه تاریخی شهر نخجوان است.
• بنای مومنه خاتون در یونسکو به ثبت رسیده و اهمیت تاریخی و فرهنگی بالایی دارد.
• در بازدید برج مومنه خاتون می توانید هم از بنای تاریخی لذت ببرید و هم در محوطه زیبای اطرافش پیک نیک کنید.
• دسترسی به این بنای زیبا آسان است.
• این برج تاریخی، مقبره مومنه، همسر بنیانگذار سلسله اتابکان آذربایجان است و این یعنی می توانید با تاریخ این سرزمین بیشتر آشنا شوید.

معرفی بنای مومنه خاتون | Momine Khatun Mausoleum

مومنه خاتون (Momine Khatun) برجی به ارتفاع 25 متر است که آن را از آجر و گِلِ فشرده ساخته اند. این برج زیبا بر روی مقبره مومنه خاتون، همسر اتابک شمس‌الدین ایلدگز (Shams al-Din Ildeniz)، بنیانگذار سلسله اتابکان آذربایجان، ساخته شده است؛ سلسله ای که بین ۵۳۱ تا ۶۲۲ هجری قمری در آذربایجان حکمرانی می کرد.

ویژگی شاخصی که این بنا را منحصر به فرد کرده، ظرافتی است که در ساختش به کار برده اند. این مقبره از بالا تا پایین دارای نقش و نگارهایی بسیار زیباست که می تواند ساعت ها هر بازدیدکننده ای را محو خود کند. کاشی کاری های فیروزه ای رنگ باشکوه و نوشته هایی که به خط کوفی روی بنا نقش بسته اند، آن قدر زیبا هستند که مومنه خاتون را به مشهورترین بنای دیدنی شهر تبدیل کرده اند. سازنده هنرمند این بنا، عجمی نخجوانی (Ajami Nakhchivani) نام داشت که از معماران به نام زمان خود بود و با ساخت برج مومنه خاتون توانست دریچه ای نوین به روی سبک معماری نخجوانی باز کند. این اثر او بعدها الگوی معماران دیگر قرار گرفت. برج مومنه خاتون از قرن دوازدهم (سال 1186 میلادی) برای ما به یادگار مانده و به راستی در نوع خود بی همتاست. با این که تا به امروز قسمت های زیادی از مومنه خاتون به دلیل فرسایش از بین رفته و تغییر شکل یافته اما هنوز هم شکوه خود را حفظ کرده است.

درباره دلیل ساخت این مقبره حرف های بسیاری وجود دارد اما بر روی کتیبه فوقانی همین سازه درباره علت ساخت آن چنین متنی درج شده است:

بنا توسط معمار ماهر و تحصیل کرده به دستور شاهزاده شمس الدین نصرت الاسلام و المسلمین، جهان پهلوان ابو جعفر محمد ابن عطائی اِلدگیز (Eldagiz) ساخته شده است... تا حافظ دین مان در جهان و باعث شهرت اسلام و مسلمانان باشد.

بنا بر این کتیبه، هدف از ساخت برج مومنه خاتون زنده نگهداشتن دین اسلام و به رخ کشیدن سبک معماری اسلامی در نزد همه جهانیان بوده است که به بهترین وجه انجام شده و هنوز هم سمبل معماری نخجوان در قرون وسطاست.

اهمیت مقبره مومنه خاتون برای مردم آذربایجان آن‌قدر زیاد است که تصویر این بنا در بین سال های 1996 تا 2006 روی اسکناس 50 مناتی درج شده بود. همچنین این یادگار تاریخی، به دلیل اهمیتش در 30 سپتامبر سال 1998 در فهرست یونسکو به ثبت رسید.

برخی عقیده دارند که این مقبره برای بزرگداشت مادر و همسر پادشاه سلسله اتابکان آذربایجان در سال 1186 میلادی ساخته شد و ملقب به تاج محل نخجوان بود؛ اما این موضوع فقط یک نظریه است. تا قرن نوزدهم میلادی بناهای دیگری هم در جوار مقبره مومنه خاتون وجود داشت که مهم ترین آن ها یک مسجد بود که متاسفانه امروزه اثری از آن نیست. در ادامه بیشتر به ویژگی های ظاهری و شاخصه های معماری مومنه خاتون می پردازیم. 

مومنه خاتون که بود؟

بدون شک مقبره مومنه خاتون یکی از مهم ترین بناهای تاریخی آذربایجان است به همین خاطر پیش از این که به بخش های مختلف این بنای زیبا بپردازیم کمی بیشتر با این بانو آشنا خواهیم شد.

مومنه در سال های نخستین سلسله اتابکان در آذربایجان نقش مهمی در حکومت داشت. او مادر حاکم حاکمان، اتابک نصرت‌الدین محمد بن ایلدگز جهان پهلوان (پسر و جانشین اتابک شمس‌الدین ایلدگز) بود. وی به عنوان یک مشاور سیاسی در دربار فعالیت می کرد و چند بار توانست قصر را در برابر قیام های متعدد حفاظت کند.

مومنه خاتون همه دوران زندگی خود را در نخجوان به سر برد و پژوهش های باستان شناسی روی مقبره وی نیز نشان داده که جسد زنی در آن وجود داشته است و همین موضوع صحت مکان مرگ و دفنش را اثبات می کند. ذکر این نکته هم جالب است که بدانید برخی از پژوهشگران عقیده دارند جسد زنی که در این قبر پیدا شده، متعلق به مومنه خاتون نبوده؛ بلکه پیکر بی جان همسر پسر وی، یعنی عروس مومنه خاتون است. این زن زاهده خاتون (Zahida) نام داشت و تا زمانی که همسرش در قدرت بود، خودش هم فرمانداری نخجوان را بر عهده داشت. گفته می شود که زاهده زنی باهوش و عاقل و عزیزترین همسر پادشاه به شمار می آمد.

تاریخچه مقبره مومنه خاتون

از همان سال های ابتدایی ساخت مقبره مومنه خاتون این بنا به یکی از مهم ترین بناهای تاریخی نخجوان و بلکه سراسر آذربایجان تبدیل شد.

اتابک شمس‌الدین ایلدگز که بین سال های 1175 تا 1186 میلادی می زیست، در سال 1186 میلادی و همزمان با مرگ همسرش دستور ساخت این بنا را داد و پسرش محمد جهان پهلوان احداث آن را به پایان رساند. مومنه خاتون یکی از همسران اتابک بود اما نزد وی ارج و قرب زیادی داشت. پس از مرگ اتابک پیکر وی را نیز روی جسم بی جان مومنه خاتون و بر طبقه دوم قبر دفن کردند. بر اساس برخی فرضیه ها، شاهزاده اتابک، همسرش و پسرش در این مکان به خاک سپرده شده اند و سنگ مزار آنها در سال های پیش به سرقت رفته است. 

 به مرور زمان مقبره مومنه خاتون رو به تخریب رفت آن قدر که نگرانی مسوولان را برانگیخت. به همین دلیل در طی سال های 1999 تا 2003 میلادی به صورت گسترده به مرمت مقبره پرداختند.

در تصاویری که از قرون گذشته به دست آمده مشخص است که بنای مومنه خاتون تنها یک برج نبوده، بلکه دو گلدسته و یک ورودی بزرگ نیز به صورت جداگانه رو به روی این برج وجود داشتند که به مرور زمان از بین رفته اند.

معماری مقبره مومنه خاتون

تا اینجا کمی با ویژگی های ظاهری ساختمان مومنه خاتون آشنا شدیم؛ اما در این بخش می خواهیم به صورت اختصاصی به سبک معماری آن بپردازیم.

آرامگاه مومنه خاتون بر روی یک دخمه ساخته شده و تماما آجری است. ورودی، در شرق بنا قرار دارد و در بالای آن یک پنجره کوچک ایجاد شده است. زیر ورودی آرامگاه نیز یک ورودی به دخمه زیرین قرار دارد. در این دخمه به سقفی گنبدی و طاق های جالب توجهی بر می خوریم که بر روی پایه های آجری استوار شده اند. 

بارزترین ویژگی معماری این بنا استفاده از شکل های هندسی به ویژه مستطیل و مثلث است که حتا در نوع نوشتن حروف نیز دیده می شود. علاوه بر این، معمار بنا به قرنیزها نیز توجه خاصی داشته است. قرنیز یا کورنیک ها (Cornice) را با استفاده از قالب روی بنا ایجاد می کنند که این قالب ها نیز اغلب از جنس چوب هستند. قرنیزها برای زیباتر جلوه دادن زوایای زیرین یک شی برای مثال پنجره یا طاق استفاده می شوند. البته قسمت های زیادی از مقبره مومنه خاتون که قرنیز دارند به دلیل فرسایش از بین رفته و قسمت هایی که امروزه قابل مشاهده هستند در بازسازی ها کامل شده اند؛ البته تا جایی که امکان داشته سازنده ها تلاش کرده اند تا طرح برج را مانند آنچه در گذشته بوده بازسازی کنند.

بی شک سبک ساخت مقبره مومنه برگرفته از سبک معماری در قرون وسطاست و یکی از دلایلی که منجر به شهرت یافتن آن شد نیز همین موضوع بود. اینجا طوری ساخته شده که مردمی باشد به این معنا که همه قشرهای جامعه به دیدن مقبره علاقه مند شوند. قسمت های بالایی بنا ساختاری شبیه به مدارس و مساجد در گذشته دارند که متاسفانه به مرور تخریب شده و قسمت زیادی از آن باقی نمانده است؛ اما با این اوصاف باز هم رگه هایی از نوع معماری مدارس و مکتب ها در آن دیده می شود.

در بخش در ورودی با طاقی مواجه می شوید که در بالای آن تزیینات چشم نوازی وجود دارد و دو پنجره نیز در دیوار تعبیه شده است. در اینجا کتیبه ای دیده می شود که نام هنرمند این طاق و زمان حک کردن این تزیینات بر روی آن به چشم می خورد. قسمت بیرونی بنای مقبره به شکل یک ده ضلعی است در حالی که در درون آن با یک فضای دایره ای مواجه می شوید. 

این مقبره تزییناتی ساده اما قابل توجه دارد. دور تا دور سازه با نوشته های عربی آبی رنگ به خط کوفی مزین شده است. در تمامی اضلاع آرامگاه، تزیینات و نوشته هایی متفاوت را می بینید اما در یکی از ضلع ها، این تزیینات تکراری هستند که به نظر می رسد آن را برای خروج در نظر گرفته اند. دور تا دور بالای ساختمان آرامگاه به شکلی ماهرانه و هنرمندانه تزیین شده است و مقرنس های بسیار زیبایی دارد.

قسمت های مختلف مقبره مومنه خاتون

مقبره مومنه خاتون را می توان به دو بخش برج مومنه خاتون و محوطه خارجی تقسیم کرد که در اینجا به هر دوی آن ها می پردازیم.

1- برج مومنه خاتون

هرچه به مقبره مومنه خاتون نزدیک تر می شویم، بیشتر زیبایی هایش نظرمان را به خود جلب می کنند؛ برجی مرتفع با سقفی صاف که این امر با توجه به زمان ساخت بنا کمی عجیب به نظر می رسد، زیرا در آن زمان اغلب برای بناها شیروانی می ساختند. گفته می شود که مقبره مومنه خاتون در زمان ابتدایی ساختش 34 متر ارتفاع داشت و به مرور و بر اثر فرسایش و تخریب به 25 متر رسیده است.

مقبره، برجی 10 ضلعی است با دو پنجره کوچک. قطر پایه این برج حدود 83 متر است و با سنگ های دیوریت (1) قرمز رنگ به قطر بیش از 50 سانتیمتر آن را تزیین کرده اند. در ضلع شرقی بنا یک در ورودی وجود دارد که به دخمه ای تاریک منتهی می شود که قبر مومنه خاتون و همسرش در آن قرار گرفته بود. این اتاق دایره ای شکل است و دیوارهای آن ساده و بدون تزیین هستند. ورود به این دخمه امروزه امکان پذیر نیست؛ اما اتاقک دیگری در برج ساخته اند که علاقه مندان می توانند داخل آن شده و برج مومنه خاتون را از داخل ببینند.

دور تا دور در ورودی و پنجره های کوچک همه با خطوط عربی و کوفی تزیین شده اند و کاشی های فیروزه ای هم بر زیبایی و جلوه آن ها افزوده است. اگر با دقت بیشتری به برج مومنه خاتون بنگرید متوجه خواهید شد که روی دیوار، طاقچه هایی وجود دارد که با ستون های باریک قاب بندی شده اند، بر فراز هر طاقچه طاقی باریک وجود دارد که با استفاده از طرح چکه ای یا استلاکتیکی تزیین شده اند و همه طرح های چکه ای هم 3 پله دارند. بر فراز این طاق های چکه ای کتیبه ای با محتوای ذکر الله نیز به چشم می خورد.

به صورت کلی در همه جای مقبره مومنه خاتون می توانید استفاده از اشکال هندسی را ببینید، اگر دیواره خارجی مقبره را با ریزبینی بیشتری تماشا کنید، متوجه خواهید شد که نوشته های روی دیوار را حول محور چند نام طراحی و حک کرده اند و این نام ها چیزی نیستند جز نام حضرت محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، حضرت علی، امام حسن و امام حسین.

بر فراز این برج نوشته ای با این مفهوم وجود دارد:

ما می رویم و باد همچنان می وزد، ما می میریم و کار ما همچنان باقی می ماند.

پاورقی:

1- نوعی سنگ آذرینِ آتشفشانی است.

2- محوطه مقبره مومنه خاتون

در اطراف برج مومنه خاتون محوطه ای پارک مانند و سرسبز وجود دارد که در آن موزه ای روباز ساخته اند. در این موزه انواع مجسمه های سنگی از زمان های گوناگون در معرض دید عموم قرار دارند که متاسفانه تابلوی راهنمایی ندارند که حاوی اطلاعاتی از این اشیای سنگی باشد و مشخص نیست که هر یک از این اشیا چه ارزشی از نظر تاریخی دارند. در کل می توانید در این محوطه گردش کنید و بُعد جدیدی به گشت و گذار تاریخی تان بدهید.

آدرس: آذربایجان، نخجوان، خیابان نظامی گنجوی، خیابان آذربایجان، مقبره مومنه خاتون

Address: Azerbaijan St, Nizami Ganjavi Rd, Nakhchivan, Azerbaijan

دیدنی های اطراف

• موزه فرش | The Museum of Carpets: فاصله 350 متر
• موزه در فضای باز | The museum under Open Air: فاصله 280 متر
• استادیوم آراز | Araz Stadionu: فاصله 2.1 کیلومتر

ویدیویی از مقبره مومنه خاتون در نخجوان

ثبت جهانی

همان گونه که در ابتدای این مطلب بیان کردیم، نام مقبره مومنه خاتون در سال 1998 میلادی در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید. دلایل این ثبت عبارت اند از:

• این اثر شاهکاری است از نبوغ و خلاقیت انسانی.
• تبادل ارزش‌های بشری را نشان می دهد. این تبادل در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی رخ داده و منجر به پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز است.
• سندی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی است که نشانی از یک سنت فرهنگی و یا تمدن زنده یا از میان رفته دارد.
• نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی به شمار می رود که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد

توصیه کارناوال

پیشنهاد می کنیم اگر علاقه مند هستید که از برج مومنه خاتون دیدن کنید فصل زمستان را انتخاب نکنید زیرا محوطه اطراف این بنا اغلب در زمستان پوشیده از برف و یخ می شود.

بازدید از فضای اطراف مقبره خاتون خالی از لطف نیست و حتا اگر به بازدید از بناهای تاریخی علاقه مند نیستید، پیشنهاد می کنیم به مقبره مومنه خاتون رفته و چند ساعتی را در محوطه دل انگیز آن سپری کنید.