رختشویخانه زنجان | سازه‌ای با کارکرد منحصربه‌فرد

این روزها لباس شویی یا شستن ظرف به نظرمان کار ساده‌ای می‌آید چون در اغلب خانه‌ها ماشین‌هایی برای این کار در اختیارمان هست؛ اما هنوز از روزگاری که رخت و ظرف‌ها را با دست می‌شستیم آن قدر نگذشته که نتوانیم تصور کنیم چه کار دشواری بوده است. شاید بگویید این حرف‌ها چه ربطی به سفر و معرفی یک بنای تاریخی دارد. می‌خواهم شما را دعوت کنم هفتاد هشتاد سال در تاریخ به عقب برگردید تا برسید به زمانی که هنوز در خانه‌ها آب لوله‌کشی وجود نداشت. حالا دیگر تصورش هم دشوار می‌شود که شستن لباس و ظرف چه قدر زحمت داشته و اصلا چگونه انجام می‌شده است؟

سرمای زمستانی را تصور کنید که زنان ناچارند یخ برکه‌های آب را بشکنند؛ با آن رخت بشویند اما رخت‌های شسته شده پیش از خشک شدن در سرما قندیل می‌بندند. برای شهری که 3 فصل از سال سوز و سرما بر آن حاکم است چه راه حلی وجود دارد؟ بگذارید ببینیم نخستین شهردار زنجان چگونه مشکل را حل کرده است. برای یافتن پاسخ پرسش‌مان به زنجان می‌رویم و از تنها رختشویخانه ایران بازدید می‌کنیم تا کمی بیشتر درباره شیوه زندگی گذشتگان نه چندان دورمان بدانیم. آنچه درباره رختشویی خواهیم خواند آن قدر نزدیک است که برای بسیاری از مادربزرگ‌های‌مان حکم خاطرات دوران بچگی را دارد و البته از زندگی امروزی ما آن قدر فاصله دارد که شاید اصلا چیزی درباره‌اش ندانیم.

با کارناوال در بازدید از رختشویخانه زنجان همراه باشید.

چرا رختشویخانه زنجان؟

•  از نظر کاربری برای شستشوی لباس و ظروف در میان بناهای عمومی در ایران یگانه و در جهان کم‌نظیر است.
• با شیوه زندگی مردم زنجان بویژه زنان در گذشته آشنا می‌شویم.
• معماری زیبا و قابل توجهی دارد.
• در نزدیکی بسیاری از جاذبه‌های شهر زنجان مانند بازار بزرگ، موزه مردان نمکی، کاروانسرای سنگی و ... قرار گرفته است.

آشنایی با رختشویخانه زنجان | تنها رختشویخانه عمومی ایران

رختشویخانه زنجان بنایی برای رفاه حال زنان این شهر بوده است که بتوانند راحت‌تر به شستشو بپردازند. در محلی از شهر زنجان که هرزآب‌های سطحی شهر در آن جمع می‌شده و به زبان ترکی آن را "بابا جامال چوقوری" یعنی "گودال بابا جمال" می‌نامیدند سازه‌ای سرپوشیده با کاربری رختشویخانه ساخته شد تا کار برای زنان این شهر راحت‌تر شود. رختشویخانه را گازرگاه نیز می‌نامند. این محل امروز کمابیش در مرکز شهر زنجان قرار گرفته و در محله قدیمی عباسقلی‌خان نبش خیابان سعدی واقع است. رختشویخانه پس از مرمت و بازسازی با شماره 1747 به عنوان موزه مردم‌شناسی زنجان ثبت تاریخی شد. دیدار از این بنا و مجسمه‌های مومی (1) زنان در حال شستشو که به زیبایی لباس پوشیده‌اند شما را با سبک زندگی زنان در گذشته آشنا می‌کند و فرصتی برای خرید بی‌واسطه از بازارچه صنایع دستی زنجان است. در این مجموعه همچنین می‌توانید اشیای گنجینه اهدایی به موزه را ببینید و هنگام خستگی دقایقی را در شربتخانه کنار حوض باصفای این مجموعه استراحت کنید. با هم گشتی در این بنای بی‌نظیر خواهیم داشت.

پانوشت

1: نوعی مجسمه از جنس سلیکون و پلیمر که به شکلی طبیعی و بسیار شبیه واقعیت حالت و چهره افراد را نمایش می‌دهد.

کاربری بنای رختشویخانه

پیش از ساخت رختشویخانه عمومی زنجان، زنان این شهر در برکه‌ها و چشمه‌های اطراف به شستشو می‌پرداختند. احتمالا می‌دانید که زنجان شهری با آب و هوای سرد و خشک و زمستان‌های طولانی است. سرمای گزنده هوا و آب، خطر حمله احتمالی گرگ و حیوانات درنده، داشتن حجاب در حضور مردان و مزاحمت‌های احتمالی، کار شستشو را دشوارتر می‌کرد. رختشویخانه زنجان بنایی عام‌المنفعه است که با نگاه انسان‌دوستانه برای رفاه حال زنان ساخته شد. این بنا فضای سرپوشیده‌ای بود که زنان در آن از سرما و مخاطرات محفوظ بودند و از آنجا که مردان اجازه ورود به آن را نداشتند می‌توانستند راحت‌تر به شستشوی روزانه بپردازند. این بنا فقط برای شستشوی رخت، منسوجات، فرش، قالی و ظروف بود و کاربرد حمام و نظافت فردی نداشت.

این بنا کارکردی اجتماعی نیز داشته و زنان هنگام کار به گفتگو و معاشرت با یکدیگر می‌پرداختند. در انتهای سالن شستشو محوطه کم‌وبیش بزرگی برای بازی کودکان با یکدیگر در نظر گرفته شده بود که مادران بتوانند با خاطر آسوده به شستشو بپردازند. همچنین در این محوطه بانوان می‌توانستند به کمک حلبی‌ها آب را گرم کنند. در حال حاضر شما می‌توانید در این فضا لباس محلی زنجان را بپوشید و با مجسمه‌های مومی در محل سالن رختشویخانه عکس بگیرید.

شیوه‌ شستشو در رختشویخانه

در این مکان زنان پوشاک، فرش و ظروف خود را با صابون و چوبک (1) در حوضچه ها می‌شستند. حوضچه‌ها آگاهانه به‌شیوه‌ای طراحی شده بود که بیشترین بهداشت و کم‌ترین مصرف آب را داشته باشد. این حوضچه‌ها در گذشته به شکل پلکانی بود و آب هریک از طریق جوی‌های سفالی به حوضچه بعدی سرریز می‌شد البته در مرمت جدید بنا، حوضچه‌ها را هم‌سطح و کف آنها را کاشی کردند. از نکات مهم در طراحی این فضا و برنامه‌ریزی عملکردی آن، رعایت دقیق اصول بهداشتی پیشرو نسبت به زمان خودش است. به طور کلی طراحی مسیر، حرکت و چرخش جریان آب در این گستره‌ وسیع، امکان حداکثر استفاده از آب را بدون هدر رفتن فراهم می‌کند به این ترتیب که رخت‌ها و سایر منسوجات شستنی بر اساس میزان آلودگی آنها در موقعیت‌های مختلف در سالن قرار می گرفتند. نزدیک‌ترین حوضچه به انبار آب، محلی برای برداشتن آب تمیز و خوراکی قنات و شستشوی مواد غذایی بوده است. آب از اینجا دو قسمت می‌شد، یکی به حوضچه دوم می‌ریخت و به شستشوی ظروف اختصاص داشت که آلودگی پوشاک به آن وارد نشود. بخش دیگر آب در حوضچه سوم برای شستشوی لباس‌های نسبتا تمیز و آبکشی آنها استفاده می‌شد. سرریز آب حوضچه دوم و سوم به حوض چهارم می‌ریخت که ویژه شستن پوشاک بسیار آلوده، فرش، زیرانداز و لباس افراد مبتلا به بیماری‌های مسری بود. در نهایت آب از راه کانال فاضلابی به عرض 40 سانتی متر که در زیر پاشورها قرار داشت به فاضلاب شهری تخلیه می‌شد. با توجه به عدم استفاده از مواد شیمیایی، این آب همچنان قابل استفاده برای کشاورزی بود.

نکته جالب دیگر درباره رختشویخانه حل مساله فاضلاب است. کانال‌کشی مسیر آب به گونه‌ای انجام شده که گستردگی آن و ایجاد شعبه‌های پرشمار در مسیر حرکت آب، خود مانند چاه جاذب عمل می‌کرده و آب خروجی مجموعه تا حد زیادی بدون آلودگی بوده است.

پاورقی

 1: چوبک (چوغان به ترکی) پودر خشک شده ریشه گیاه اشنان است که به دلیل داشتن ماده ساپونین خاصیت آنتی‌باکتریال و پاک کنندگی دارد و در گذشته برای شستشو استفاده می‌شد. این پودر کف‌کننده به سرعت در طبیعت تجزیه می‌شود و اثر نامناسب شیمیایی بر آب‌های خروجی ندارد.

بخش‌های مختلف رختشویخانه

 مجموعه رختشویخانه امروزی را می توان به سه بخش تقسیم کرد:

1- محوطه سرایداری و محل مدیریت رختشویخانه

2- فضاهای مربوط به کار شستشو

3- بازارچه تازه‌ساز صنایع دستی

در ادامه با همه این بخش ها آشنا خواهیم شد.

1- محوطه سرایداری و محل مدیریت رختشویخانه

این قسمت پس از مرمت با اندکی تغییر به عنوان ورودی اصلی بنا در نظر گرفته شد. محوطه شامل حیاطی 400 مترمربعی است که اطراف آن تعدادی اتاق جمعا به مساحت 60 مترمربع محل سکونت سرایدار بنا بوده‌اند. اتاق‌ها با کاربری مسکونی شامل دو اتاق و یک ورودی است و به سبک معماری سنتی زنجان ساخته شده‌اند. پس از عملیات مرمت، این اتاق‌ها را به موزه‌ تاریخی و تاریخ طبیعی زنجان تبدیل کردند که گنجینه بسیار پرارزشی در آن نگهداری می‌شد. ضعف در استانداردهای ساختاری و امنیت نگهداری از اشیا موجب شد این موزه تعطیل شود و اشیای آن به انبار منتقل شوند. نگهبانی، اتاق راهنمایان، گیشه فروش بلیط و سرویس‌های بهداشتی پیرامون محوطه قرار دارند.

* اتاق اشیای اهدایی حاج رجبعلی مقدم

قسمتی از بنای سرایداری به نمایش تعدادی از آثار گنجینه‌ای اختصاص دارد. رجبعلی مقدم از استادان و تولیدکنندگان بزرگ صنایع دستیِ مس و روی بوده است. او از شناخته‌شدگان زنجان در ترویج علم، بهداشت امور خیریه و فرهنگ بود که پیش از پایان عمر خود در سال 1389، از کلکسیون شخصی‌اش 80 قلم شامل انواع طلسم‌های فلزی قدیمی، زیورها و قفل‌های فلزی، انواع چپق چوبی، ظروف مسی قلم‌زنی، تبرزین و کشکول، انواع خنجر و تپانچه، چاقوهای ساخت زنجان و تابلوهای هنری را به موزه رختشویخانه زنجان اهدا کرد. در اتاق مجاور سالن اصلی همواره تعدادی از آنها نمایش داده می‌شود. 

2- فضاهای مربوط به کار شستشو

شستشو کاربری اصلی این سازه است. در این بخش شما با سالن رختشویی، خزینه و شاه نشین آشنا خواهید شد.

* سالن رختشویخانه

بخش اصلی مورد بازدید، سالن بزرگی است که در قدیم به شستشو اختصاص داشت. در این سالن مجسمه‌های مومی بسیار زیبایی، زنان از سنین و اقشار مختلف را هنگام شستشو نشان می‌دهند. ابزار کار و لباس‌های آنان برای‌تان قابل توجه خواهد بود. دامن چین‌دار، شلوار، یک پیراهن و روسری بخش‌های اصلی لباس زنان را تشکیل می‌دهد. این لباس‌ها رنگ‌هایی بسیار شاد و چشم‌نواز دارند. دامن زنان جوان بلندتر و لباس مسن‌ترها برای آسانی فعالیت و حرکت‌شان کوتاه‌تر بوده است. اطراف این مجسمه‌های مومی طشت‌ها، کوزه‌ها، پارچ‌ها، سبد، چوب و بند رخت را خواهید دید. همچنین وسیله‌ای به نام حلبی را می‌بینید که با قرار دادن زغال افروخته کف آن، آب را گرم می‌کردند. این وسیله در رختشویخانه به زنان اجاره داده می‌شد. البته آب خود قنات نیز چندان سرد نبوده و عایق‌بندی بنا به گونه‌ای انجام شده که سالن در همه‌ فصل‌ها دمایی متعادل داشته باشد. 

هنگام مرمت کف این سالن، سنگفرش و کانال‌ها و حوضچه‌های آن کاشی‌کاری شدند. در وضعیت حوضچه‌ها نیز تغییراتی ایجاد و شکل پلکانی آنها هم‌سطح شد.

* مخزن آب یا خزینه

پشت سالن رختشویخانه مخزن بزرگی به حجم تقریبی 740 مترمکعب قرار دارد. دیواره‎های آن تا جایی که با آب پر می‌شده یعنی حدود 4 متر به کمک ساروج، اندود و عایق‌بندی شده است. آب قنات میربهاء‌الدین از طریق تنبوشه‌های سفالی به مخزن می‌ریخته و از منفذ اصلی وارد حوضچه‌ها می‌شده است. یک در به نام قرخ ایاق (یا 40 پله) مشرف به مخزن وجود داشت که برای برداشت آب ساکنان و ورود به مخزن و تمیزکردنش از آن استفاده می‌شد. مخزن را سالی یک بار تمیز می کرده‌اند. علاوه بر در قرخ ایاق، چند دریچه‌ بازدید مشرف به مخزن پیش‌بینی شده بود که سرایدار هر روز از طریق آنها سطح آب را کنترل و پس از پر شدن، ورود آب قنات را قطع می‌کرد. جریان یافتن هوا از طریق همین دریچه‌ها مانع از گندیدن آب مخزن می‌شد. هنگام مرمت بنا، عمق مخزن را پر کرده‌اند و برای آن کفی هم‌سطح با سالن ساخته شد. همچنین یک در از سالن به مخزن باز شد که به‌آسانی قابل بازدید باشد. امروز از این فضای خالی گاهی به عنوان مکانی برای نمایشگاه‌های مرتبط استفاده می‌شود. 

* شاه‌نشین

شاه‌نشین در قدیم ورودی اصلی رختشویخانه بوده است. این اتاق بزرگ بر فراز آب انبار و در ارتفاع 2 متر بالاتر از کف سالن اصلی ساخته شده است. شاه‌نشین به سراسر سالن شستشو اشراف دارد. مدیریت از اینجا به کارهای استفاده‌کنندگان، از قبیل مراحل شستشو، نظافت و آبکشی انواع مختلف منسوجات و استفاده‌ بهداشتی از آب جاری در مسیرها و حوضچه ها نظارت داشت. همچنین خانم‌های طبقه‌ مرفه در سه غرفه سمت شمال تراس می‌نشستند و کارگرهای‌شان مشغول شستشو می‌شدند.

امروز در این قسمت کارگاه آموزش دوخت چاروق برپاست. چاروق یا چارق یا چارخ، کفش روفرشی چرمی است که از صنایع دستی اصیل زنجان شمرده می‌شود و به همت استادان و شاگردان، فن‌های آن نسل به نسل حفظ شده است. نمونه‌هایی از مدل‌های گوناگون این پاپوش را می‌توانید در این اتاق تماشا کنید.

3- بازارچه صنایع دستی

همان ابتدای ورود به رختشویخانه در سمت چپ خود ورودی بازارچه صنایع دستی زنجان را می‌بینید. در ورودی این قسمت دو مجسمه قوچ سنگی قرار گرفته است که نماد معماری عصر صفوی هستند. 5 قوچ سنگی باقی مانده در غرب ایران همگی متعلق به روستای سعیدآباد زنجان هستند. قوچ‌های سنگی نمادی از هنر سنگ‌تراشی و حجاری دوره صفوی هستند که همراه با کتیبه‌ها بر سر مزار قهرمانان و پهلوانان نصب می‌شد.

* غرفه‌های فروش

در همسایگی بنای رختشویخانه بازارچه‌ای به وسعت 1200 مترمربع ساخته شد که از سال 94 به عرضه مستقیم کالاهای تولیدشده توسط صنعت‌گران و هنرمندان زنجان اختصاص یافت. در این مجموعه 6 کارگاه آموزش تراش سنگ قیمتی، ملیله‌کاری، سفالگری، میناکاری، گلیم بافی و قلم‌زنی را مشاهده خواهید کرد که شما را با فن‌ها و شیوه‌های سنتی تولید آشنا می‌کنند. علاوه بر آن 22 غرفه برای فروش انواع مختلف صنایع دستی شامل چاقوی زنجانی، فرش و گلیم، ظروف مسی، کیف چرمی و ... ساخته شده است. در این مکان زیبا می‌توانید سوغات سفرتان را به قیمت مناسبی از تولیدکنندگان به صورت مستقیم خریداری کنید.

* شربتخانه

هنگام عبور از بازارچه یک در رو به حیاطی دنج و با صفا توجه شما را به خود جلب می‌کند. نیمکت‌های چوبی چتردار درختان سبز و حوض کوچک آب همگی پاهای خسته‌تان را به توقف و استراحت دعوت می‌کند. اینجا شربتخانه است که می‌توانید انواع دمنوش‌های گرم و خنک یا شربت‌های خانگی را در آن بچشید اگر میل‌تان کشید آش‌های محلی همه روزه آماده می‌شود که می‌توانید آنها را هم مزه کنید؛ آش ترش، آش گوجه، آش دوغ و آش رشته به سلیقه شما بستگی دارد.

پیشینه ساخت رختشویخانه

در سال 1307، زمانی که علی‌اکبر خان توفیقی نخستین شهردار زنجان برای رفاه زنان تصمیم به ساخت رختشویخانه گرفت این بنا نمونه دیگری در ایران نداشت. پس از او نیز بنای دیگری با این کارکرد ساخته نشد. توفیقی در جوانی مدتی در شهر باکو کارگر معدن بود و آنجا رختشویخانه عمومی را دیده بود. او پس از شهردار شدنش تصمیم گرفت برای زنجان بنایی با کارکرد مشابه بسازد؛ اگرچه این سازه‌ ایرانی با دیگر رختشویخانه‌ها در جهان متفاوت است و با نگاه به فرهنگ بومی ساخته شد. توفیقی رییس بلدیه که در 20 سال ریاستش بر شهرداری بسیاری از معابر و سازه‌های شهری زنجان ساخته و آباد شد، در سال 1307 خورشیدی زمین رختشویخانه را از باقرخان امجد نظام به قیمت 185 تومان خرید. این زمین در منطقه مسکونی پرجمعیتی در قلب بافت تاریخی شهر و نزدیک به بازار قرار داشت. رختشویخانه به دستور او در مدت کوتاه 15 ماه به دست دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا ساخته شد و در سال 1319 در اداره ثبت اسناد و املاک زنجان به ثبت رسید.

آب رختشویخانه از قنات قلعه‌چی حاجی میربهاءالدین تامین و در مخزن بزرگی انبار می‌شد. مشهور است که شهردار توفیقی، خودش اصغرخان و عیالش معصومه خانم را برای مدیریت بنا به کار گماشت و آنها تا سال‌های طولانی سرایدار رختشویخانه بودند. استفاده از رختشویخانه برای همه افراد از هر طبقه و قشری رایگان بود. زنان مبلغ جزیی 10 شاهی و یا معادل آن برنج و گندم و خوراکی بابت سرایداری به معصومه خانم می‌پرداختند و بصورت شبانه‌روزی می‌توانستند از رختشویخانه استفاده کنند.

معماری بنای رختشویخانه زنجان

در این قسمت کمی تخصصی‌تر درباره بخش‌های مختلف سازه رختشویخانه توضیح خواهیم داد. آگاهی از جزییات معماری یک بنا علاقه‌مندان خاص خودش را دارد که اگر از آنها هستید با ما همراه باشید و اگرنه با کلیک روی نوار اقامت به مطالعه سایر اطلاعات مربوط به رختشویخانه ادامه دهید.

در ساخت این بنا از سه نوع مصالح ساختمانی به خوبی در کنار هم استفاده شده است؛ سنگ، چوب و آجر به شیوه‌ای در کنار هم قرار گرفته‌اند که با وجود تماس دایمی با آب و رطوبت، سازه استحکام بالایی دارد و گذر زمان آسیبی به آن نرسانده است. طاق ها در دو طرف سالن به جرزهای متقارن باربَر منتهی می‌شوند که قطر آنها حدود 5 متر است. نمای داخلی دیوارها لاشه‌سنگ بندکشی شده و نمای بیرونی با اندودی از کاهگل پوشانده شده‌ است. در فضای میانی طاق ها، گنبدهای عرقچینی قرار دارند که روی هر عرقچین 5 دریچه با ابعاد 40×40 برای نورگیری، تهویه هوا و جلوگیری از تعریق در سقف تعبیه شده است. علاوه بر این، عبور نور از نورگیرهای سقفی تعیین‌ کننده اوقات شرعی بود و زمان را نشان می‌داد. همچنین برای تامین نور فضای رختشویخانه در شب نیز تمهیداتی صورت گرفته بود و از پیه‌سوزها استفاده می شد که از سقف‌ها آویزان بودند و زغال و چربی حیوانات را در آن می سوزاندند و به این ترتیب نور و روشنایی فضا تامین می‌شد.

نکته جالب دیگر این که طاق به شکل کاملا متقارن ساخته نشده و ارتفاع ستون‌ها اندکی با هم متفاوت است. سازندگان با دید روشنی که نسبت به کارکرد بنا داشته‌اند سقف را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که کمترین میزان انعکاس صدا را داشته باشد زیرا آشکار بوده که شمار قابل توجهی از زنان زیر سقف مشغول به کار خواهند بود و همهمه ایجاد شده می‌تواند آزاردهنده باشد.

سنگ‌های این بنا را از معدن سنگ روستای "اژدهاتو" که در 11 کیلومتری جنوب شهر زنجان قرار دارد استخراج می‌کردند و پس از حجاری با گاری‌های شهرداری به محل ساخت بنای رختشویخانه می‌آوردند. معدن سنگ این روستا هنوز هم در حال بهره‌برداری است.

رختشویخانه را شمالی جنوبی ساخته‌اند تا بیشترین بهره را از نور آفتاب ببرد. آجرهای طاق نیز نوعی عایق حرارتی و مانع از ورود سرما به محوطه درونی هستند. بنابراین سالن رختشویخانه در فصل‌های مختلف هوای ملایمی دارد. بخش‌های مختلف سازه از جمله پای ستون‌ها و تمام حوضچه‌ها و جوی‌ها و پاشورها با ملات ساروج عایق‌بندی شده است. این ترکیب هنگامی که در آب غرق می‌شود مقاومتش افزایش می‌یابد و یکی از ابداعات معماری ایرانی است که در سازه پل‌ها، آب‌انبارها و حمام‌ها به عنوان عایق رطوبت و حرارت به کار می‌رفته و همانند بتون بسیار محکم است.

مشخصات بخش‌های مختلف سازه رختشویخانه

همان طور که در راهنمای بازدید گفتیم سازه رختشویخانه از سالن، خزینه، شاه نشین و حیاط تشکیل شده است.

* سالن رختشویی

سالن، محوطه ای با طول 63متر، عرض 13.7متر و زیربنای 863 مترمربع است که آن را 1.7 متر پایین‌تر از سطح کوچه ساخته‌اند. پایین‌تر بودن سالن کمک کرده است که به ظرفیت آب‌انبار اضافه شود، همچنین مانع از یخ زدن آب در فصل‌های بسیار سرد و یا نوسان دمای آب بر اثر جریان هوا بوده و به جاری شدن بهتر آب در حوضچه‌ها کمک می‌کرده است. 11 ستون سنگی قرینه عناصر اصلی این فضا هستند که بار سقف وسیع را به دوش می‌کشند. 40 سانتی‌متر از پایه ستون‌ها برای عایق‌بندی و پایداری در شفته آهک داخلی پی بنا فرو رفته است. فاصله ستون‌ها از هم 5.7 متر و بلندی قابل دیدن آنها حدود 2.7 متر است. ستون‌های سنگی به نسبت باریکی داخل پایه‌های آجری‌ قرار گرفته‌اند. هدف از باریک بودن ستون‌ها افزایش دامنه دید به سالن، تامین حداکثر فضای کار و سهولت چرخش بوده است. گشادگی حد فاصل ستون‌ها، حکایت از کیفیت خوب سازه و اجرای مناسب پوشش سقف دارد. در بالای ستون‌ها پایه‌هایی مربع شکل از سنگ ساخته شده و پاطاق های آجریِ سقف به واسطه آن ها روی ستون‌ها قرار گرفته‌اند. استفاده از تیرهای چوبی ضخیم و مستحکم در دو جهت متقاطع بر فراز سرستون ها که پایه‌های آجری طاق‌ها را به هم دوخته‌اند، نشان‌دهنده اطلاع دقیق معمار بنا از شیوه عملکرد بارهای متمرکز عمودی و لزوم ایجاد شبکه‌ای از اتصالات افقی در دو جهت متفاوت برای تضمین استحکام و بقای هرچه بیشتر سازه است. 

* خزینه رختشویخانه

این مخزن 55 متر طول و 17 متر عرض دارد. بلندی آن نزدیک به 8 متر بوده که تا 4 متر پر از آب می‌شده است. تا همین ارتفاع دیوارها با ساروج عایق شده‌اند. این مخزن در زیر قسمت شاه‌نشین قرار گرفته است. سقف مخزن دارای 3 واحد طاق و تویزه با قوس های خوزی (رومی) است. همچنین دارای سه واحد جرز سنگین در زیر تویزه‌هاست. این تقسیم‌بندی برای شکسته شدن نیروهای فشاری آب و حل مسایل نیارش (1) بوده است.

پاورقی

1: نیارش شناخت کمیت و کیفیت نیروی مصالح ساختمانی است. در معماری سنتی ایران نیارش به دانش ایستایی، فن ساختمان و ساختمایه (مصالح)شناسی گفته می‌شده است.

* شاه‌نشین رختشویخانه

شاه‌نشین را با آجرهای قزاقی نما کرده‌اند. ورودی اصلی رختشویخانه، در ورود به خزینه و راه ارتباطی به پشت بام در آن قرار دارد. برای تنظیم دمای شاه‌نشین شومینه‌ای در دیوار کار گذاشته‌اند. همچنین این بنا دارای بادگیر برای خنکی و جلوگیری از دم کردن هوا و خروج رطوبت از محیط بوده است. اجرای قوس‌های جناغی و رعایت اصل قرینه‌سازی علاوه بر ایجاد جذابیت، به طرز هنرمندانه‌ای فضای شاه‌نشین را از سالن اصلی مجزا می‌کند. کلیه سطوح نماهای این قسمت با استفاده از آجر ختایی کرم رنگ پوشانیده شده و مغز کار لاشه سنگ با ملات ساروج است.

* حیاط رختشویخانه

محوطه مربع شکل حیاط به سبک معماری سنتی زنجان و با تبعیت از ویژگی‌های فرهنگ معماری آن روز به شکلی طراحی شده بوده که نوعی فاصله میان فضای بیرونی و اندرونی را برای این بنا فراهم کند. مردان اجازه ورود به رختشویخانه را نداشتند و فضای حیاط حایلی میان سالن رختشویی با کوچه و خیابان بود. ابعاد حیاط 33×12 متر است و  400 مترمربع مساحت دارد. محوطه 12×13 متر در مرکز حیاط درختکاری شده و حوضی زیبا به همراه تعدادی کوزه بزرگ در میان آن قرار دارد. اطراف حیاط اتاق‌هایی به مساحت 60 مترمربع دیده می‌شود که محل سکونت سرایداران رختشویخانه بوده است. پس از مرمت، این بخش به موزه تاریخ طبیعی زنجان تبدیل و سپس به دلیل عدم امنیت برای اشیای گنجینه گران‌بهای میراث زنجان تعطیل شد. هم‌اکنون بخش‌های اداری، بلیت فروشی و سرویس بهداشتی عمومی در این قسمت قرار دارند.

اقامت در زنجان

برای اقامت در شهر زنجان می‌توانید از هتل‌ها و مهمان‌سراهای این شهر استفاده کنید. زنجان حدود 20 هتل و مهمان‌سرا از 4 تا 2 ستاره دارد که با توجه به سلیقه و بودجه‌تان اقامت مناسبی را برای شما فراهم می‌کنند.

متاسفانه در شهر زنجان اقامتگاه بومگردی تاسیس نشده است. اجاره ویلای شخصی نیز چندان مرسوم نیست بنابراین هتل‌های شهر تنها گزینه شما برای اقامت داخل شهر هستند.

البته آنها که اهل کمپ هستند در فصل تابستان در پارک‌های حاشیه‌ای و مناطق ییلاقی اطراف شهر می‌توانند چادر خود را برپا کنند و از طبیعت لذت ببرند.

امکانات: سرویس بهداشتی، شربتخانه، بازارچه صنایع دستی، کارگاه چارق دوزی و پارکینگ امکانات رختشویخانه زنجان هستند.

دیدنی های اطراف

اطراف رختشویخانه این جاذبه‌ها را ببینید:

• * موزه مردان نمکی واقع در خانه تاریخی ذوالفقاری 500 متر 
• * بازار سنتی زنجان (راسته آهنگران، راسته مسگرها، راسته چاقوسازها، سرای ملک) 800 متر
• * مسجد جامع 850 متر
• * کاروانسرای سنگی زنجان 1.1 کیلومتر
• * کارخانه کبریت زنجان 1.1 کیلومتر

بسته به اینکه در چه زمانی به زنجان سفر کرده‌اید در بیست روز از ماه محرم و ده روز از ماه صفر ممکن است مراسم سنتی عزاداری این شهر که بسیار مشهور نیز هست را ببینید.

همچنین کارناوال به شما پیشنهاد می‌کند در خیابان‌های موازی بازار سنتی حتما سری به کارگاه‌های مسگری و چاقوسازی بزنید و با روش‌های تولید سنتی از نزدیک آشنا شوید.

دیدگاه بازدیدکنندگان خارجی درباره رختشویخانه

به نظر می‌رسد به بازدیدکنندگان خارجی توضیحات جذاب و کاملی درباره رختشویخانه داده نشده است تا بتوانند به‌ خوبی آن را به سایرین معرفی کنند. درواقع تعداد کم‌شماری از بازدیدکنندگان خارجی درباره رختشویخانه نظرشان را ثبت کرده‌اند. در ادامه برخی از این نظرات را با هم می‌خوانیم با امید به اینکه گردانندگان موزه نیز به آن توجه کنند.

گردشگر انگلیسی | 3خرداد 96

قدیمی به نظر می رسد اما نیست!

این ساختمان در حدود 70-80 ساله است و آن را برای زنان شهر به عنوان محل شستشو ساخته‌اند. این ساختمان را واقعا خوب ساخته‌اند و عروسک‌های مومی به‌ خوبی صحنه‌های لباسشویی را بازسازی می‌کنند! همچنین یک کارگاه ساخت کفش‌های سنتی ایرانی هست که مجبور نیستید از آن بخرید اما پیرمرد استادکار برای عکس گرفتن عالی است!

استفان از بلژیک | 12 آبان 95

خوب است که ببینیم، اما ارزش 150.000 ریال را ندارد.

این ساختمان زیباست و ساخت آن ایده شهردار زنجان در سال 1928 بوده؛ اما شما باید برای تنها 10 دقیقه دیدن تعدادی عروسک در لباس‌های رنگی هنگام شستشو هزینه زیادی بپردازید.

گردشگر از کانادا | 5 اردیبهشت 95

یک مکان منحصر به فرد برای بارها دیدن!

عمارت رختشویخانه، در قلب بافت تاریخی شهر زنجان، در مرز بخش قدیمی و سنتی شهر قرار دارد. در گذشته، اکثر مردم (به‌ویژه زنان) لباس‌های خود را در چنین مکان‌هایی می‌شسته‌اند. این یک بنای عمومی متفاوت و در سراسر جهان نادر یا منحصر به فرد است. به نظر می رسد که این سازه برای زنان بومی زنجان مخصوصا در زمستان‌های سرد طراحی شده است.

آله‌آ از ایتالیا | 20 آبان 94

این در واقع یک قطعه منحصر به فرد معماری است که ارزش بازدید 30 دقیقه ای دارد، اما کیفیت شرح و توضیح آن باید بهبود یابد. کارگاه صنایع دستی واقع در همان ساختمان مکان جالب و البته کوچکی است که در زمان بازدید من فقط تولید کفش را آموزش می‌داد.

گردشگر نیوزیلندی | 24 خرداد 96

یک رختشویخانه قدیمی

رختشویخانه زنجان خوب و پر از مجسمه‌های مومی بود تا گذشته را نمایش دهد و آن‌طور که من متوجه شدم رختشویخانه در وضعیت اصلی خودش نیست (بازسازی شده است).

گردشگر از ایتالیا | 15 شهریور 92

یک رختشویی عمومی با بازسازی خوب

این مکان کاملا بازسازی شده است و اکنون یک موزه کوچک و مجسمه‌های بسیاری از جنس موم دارد که نشان می‌دهد زنان در گذشته چگونه کار می‌کردند. اگر فرصتی برای گشت در زنجان دارید حتما از این مکان بازدید کنید.

مقایسه رختشویخانه زنجان با بناهای مشابه در جهان

در سراسر جهان رختشویخانه‌های متعددی وجود دارد که برخی از آنها قدمت تاریخی دارند. رختشویخانه‌هایی مانند وترالا (Vetralla) در ایتالیا، فوئنتینا (Fuentina) در اسپانیا، وایت وال (Whitevale) در انگلستان و گریگنان (Grignan) در فرانسه نمونه‌هایی هستند که کمابیش قدمتی به اندازه رختشویخانه زنجان دارند. در مقایسه این بناها با رختشویخانه زنجان چند نکته توجه را جلب می‌کند. نکته اول وسعت قابل توجه رختشویخانه زنجان است که از بناهای مشابه خود بسیار بزرگ‌تر است. نکته دیگر بسته بودن محیط رختشویخانه است که بر خلاف رختشویخانه‌های اروپایی محیط آن باز نبوده و از بیرون در دیدرس افراد قرار نداشته است. این ویژگی تابعی از فرهنگ و باورهای دینی سازندگان بنای رختشویخانه زنجان است. همچنین آب و هوای بسیار سرد شهر برای رفاه حال زنان ایجاب می‌کرده است سازه نسبت به سرما عایق باشد که بسته بودن و پایین‌تر قرار گرفتنش از سطح زمین دمای متعادلی را برای کار فراهم کرده است. البته این نکته می‌توانسته موجب شیوع بیماری و آلودگی در محیط شود که با هوشمندی سازندگان در مدیریت جریان آب این اشکال پدید نیامده و راهکار مناسب برای آن پیش‌بینی شده است. نکته آخر اینکه در بنای رختشویخانه زنجان نسبت به نمونه‌های خارجی امکانات رفاهی بهتری برای استراحت و رفع خستگی شویندگان پیش‌بینی شده است در حالی‌که رختشویی در انواع اروپایی‌اش بصورت سرپایی و در فضای نیمه باز انجام می‌شده است.

درباره علی‌اکبرخان توفیقی سازنده رختشویخانه زنجان

شاید برای‌تان جالب باشد بدانید کسی که فرمان ساخت نخستین و تنها رختشویخانه عام‌المنفعه ایران را داد چه کسی بوده و چه سرنوشتی داشته است. 

میرزا علی‌اکبر جوان پرتلاشی بود که کار را از معدن زغال سنگ باکو آغاز کرد و با استعداد و دوراندیشی‌اش در مدتی کوتاه توانست امکانات بسیاری برای خود فراهم کند. زندگی میرزا از همان آغاز با کشمکش‌های سیاسی دستخوش تغییر بود. او با حضور کمونیست‌ها در باکو ناچار به ایران بازگشت. توفیقی در سال 1300 به دستور احمدشاه قاجار رییس بلدیه یا همان شهرداری شد. مدرسه سرچشمه، بنای رختشویخانه، سد خاکی تهم رود، دباغ‌خانه خیابان خیام، مسجد غریبیه، کشتارگاه زنجان و کشف معدن مس یادگارهای تصدی 20 ساله این شهردار محبوب زنجان است. 

توصیه کارناوال

در اغلب موزه های ایران راهنمایانی برای ارایه توضیح حاضر هستند. اگر پیش از بازدیدتان بتوانید در کارناوال یا سایر منابع مطالب مرتبط با مکان مورد بازدیدتان را بخوانید می‌توانید در مراجعه حضوری سوالات دقیق‌تری از این راهنمایان بپرسید و به اطلاعات عمومی ارایه شده توسط آنان بسنده نکنید. هر مکان تاریخی داستان‌های جذابی پیرامون خودش دارد که با کمی پرس‌وجو و گپ زدن با راهنمایان می‌توانید از آن داستان‌ها با خبر شوید. آگاهی از این داستان‌هاست که به بازدید شما معنی می‌بخشد و شما را با روح آن مکان آشنا می‌کند.

بازدید از رختشویخانه به‌سبب وجود مجسمه‌های مومی می‌تواند برای کودکان جذاب باشد. در این بازدید آنها را همراه خود ببرید و تلاش کنید رفتار درست در موزه را به آنها آموزش دهید. دست نزدن به اشیا و ایجاد نکردن سروصدا بخشی از رفتاری است که می‌توانید از کودکی با فرزندان خود تمرین کنید و با حضور در موزه علاقه به تاریخ و فرهنگ سرزمین‌مان را در دل‌شان ایجاد کنید.

در این گشت و گذار می‌توانید طعم غذاهای سنتی مثل جغوربغور، کله جوش، پیازو و انواع آش ترش، آش گوجه و آش دوغ را نیز بچشید. برای آشنایی بیشتر با مواد اولیه، طرز تهیه و تصاویر این غذاها، راهنمای غذاهای زنجان در کارناوال را بخوانید:

ورود به صفحه معرفی غذاهای محلی زنجان

بعد از نقد و بررسی کارناوال | حرف‌های خودمانی سفرم

قبل از سفر به هر شهر نیم ساعتی زمان بگذارید و کمی بیشتر دربارش بخونید. زنجان شهری در شمال غرب ایرانه که در مسیر جاده ابریشم قرار داشته. اهالی زنجان به ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنن که گرایشاتی به فارسی و گیلکی هم داره و اون‌ها که مسن‌تر هستن به سختی فارسی رو متوجه می‌شن. اون طور که فهمیدم زنجانی‌ها مردمی بسیار مذهبی هستن. تعداد زیاد مساجد، حسینیه‌ها و آثار و علایم مذهبی همین‌طور یه گشت در میدان امام زنجان که بارها تصاویر عزاداریش رو از شبکه‌های تلویزیون دیده بودم؛ منو کم‌کم با حال و هوای شهر آشنا کرد. بیشتر بانوان شهر چادر پوشیده بودن و تعصب در نگاه و رفتار اهالی باعث شد در ابتدای ورودم جو سنگینی احساس کنم. زنجان در مسیرهای معمول گردشگری نیست و مسافرهای کمی به این شهر پا می‌گذارن. همین باعث شده حضور مسافر به چشم اهالی کمی عجیب باشه. طبیعتا برامون سخته که به ما به چشم غریبه نگاه کنن. راحت‌ترین راه برای خلاصی از حس غریب بودن اینه که با دقت به نحوه لباس پوشیدن و رفتار ساکنان سعی کنیم شبیه به اون‌ها بشیم و خیلی متفاوت به نظر نرسیم. لباس‌های شاد و رنگارنگی که اغلب در سفرهامون می‌پوشیم در شهری مثل زنجان مارو زیادی متفاوت جلوه میده. بعد از اولین برخورد، به احترام باورهای اهالی شهر شبیه خودشان لباس پوشیدم و این باعث شد احساس راحتی بیشتری داشته باشم و کمتر نگاه سنگین رو تجربه کنم. 

اگه ازون‌هایی هستید که هدف سفرتون آشنایی با تفاوت‌ها در سبک زندگی آدم‌هاس شهر زنجان حتما براتون قابل توجه خواهدبود. فراموش نکنید که سفر شما اهالی این شهر رو هم با تفاوت‌ها بیشتر آشنا می‌کنه و کار رو برای مسافرهای دیگه آسون‌تر.

به نظرم جالب اومد که همین احساس حمایت و نگاه مذهبی در ساخته شدن رختشویخانه و رفاه حال زنان این شهر اثر مثبت داشته. وقتی تصور می‌کنم مادربزرگ‌ها، مادرها و دخترهای زنجانی چادر به کمر درحالی‌که لباس‌هاشون تا زانو خیس بوده با دست‌های سرخ شده از سرما رخت می‌شستن خوشحال می‌شم که یه شهردار خوش قلب غیرتش به جوش اومده و برای این مساله راه حل پیدا کرده. اما سوال‌های زیادی هنوز تو ذهنم بی‌جوابه. اگر ما شهردار می‌شدیم به فکرمون می‌رسید یا همتش رو داشتیم یه بنای عمومی با این کارکرد بسازیم؟ چه طور میشه در گذشته مراعات بهداشت اینهمه برامون مهم بوده که رختشویخانه رو از حمام عمومی جدا کردیم و امروز زحمت جمع کردن یا تفکیک زباله‌هامونو به خودمون نمی‌دیم؟ چی میشه که یه شهردار اینهمه بین همشهری‌هاش محبوب می‌شه؟ شما تو شهرتون بنایی شبیه به این سراغ دارید؛ جایی که بی‌چشم‌داشت برای رفاه حال اهالی ساخته باشن؟ داستانش رو می‌دونید؟ همین‌جا برامون یادداشت بگذارید تا به اون‌ها هم سربزنم و دربارش برای همه بنویسم.