قلعه رودخان گیلان | تماشای تاریخ در دل طبیعت

قلعه رودخان گیلان، جایی است که به شما فرصت تجربه هم‌زمان تاریخ‌گردی و طبیعت‌گردی را می‌دهد؛ قلعه‌ای تاریخی در قلب طبیعت که سرد و گرم روزگار را چشیده و همچنان استوار ایستاده است. شاید اگر تعداد پله های قلعه رودخان را به شما بگوییم، برای بازدید از این بنای تماشایی مردد شوید؛ اما کافی‌ست نگاهی به عکس های قلعه رودخان بیندازید تا بالا رفتن از این پلکان طولانی را به جان بخرید و بیش از 1000 پله را بپیمایید. کارناوال شما را با خود از این پله‌ها بالا می‌برد و از قصه این جاذبه برای‌تان می‌گوید. با ما همراه باشید و این بنای دیدنی را بشناسید.

چرا قلعه رودخان؟

• قلعه رودخان، بزرگترین قلعه آجری ایران به حساب می‌آید.
• این قلعه برای مدتی میزبان میرزاکوچک خان جنگلی بوده است.
• برای رسیدن به قلعه رودخان باید در دل جنگلی زیبا که در آن صدای جریان رودخانه به گوش می‌رسد پیاده‌روی کنید.
• در ابتدای مسیر پیاده‌روی به سمت قلعه، با رستوران‌ها و کافه‌های محلی بسیاری مواجه می‌شوید که با غذاهای محلی، هوش از سرتان می برند. 
• غرفه‌ها و فروشگاه‌های صنایع دستی و عکاسی با لباس‌های سنتی، حال و هوای خاصی به این مکان بخشیده‌اند.
• فرصت تعامل با محلی‌ها و خرید محصولات آنها را در این مکان و در مسیر رسیدن به قلعه دارید.

آشنایی با قلعه رودخان | بزرگترین قلعه آجری ایران

بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن، بنایی تاریخی در میان درختان سر به فلک کشیده خودنمایی می‌کند. این جاذبه دیدنی با نام قلعه رودخان، دژ رودخان یا قلعه حسامی در پارک جنگلی قلعه رودخان قرار دارد و عنوان بزرگترین قلعه آجری ایران را به خود اختصاص داده است. 

این قلعه متعلق به دوره سلجوقیان است و برای دیدنش، ناگزیر به پیاده‌روی نیمه سنگین می‌شوید؛ باید به دل جنگل بزنید و یک مسیر سنگ فرش شده و پلکانی با چیزی در حدود 1000 پله را پشت سر بگذارید. در این مسیر، رودخانه‌ای هم از شمال به جنوب جریان دارد كه از ارتفاعات سرچشمه می‌گیرد و زیبایی این جنگل را دوچندان می‌کند.

دکتر منوچهر ستوده در کتابی با نام "آستارا تا استرآباد" از این قلعه با نام سومین بنا از عجایب هفتگانه گیلان یاد می‌کند و می‌گوید که تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیده است.

قلعه رودخان ترکیبی از هوشمندی در معماری، ساختار دفاعی و ویژگی‌های استراتژیکی و رزمی است و به همین سبب از تاریخ 30 مرداد سال 1354 با شماره ۱۵۴۹/3 در فهرست آثار ملی ایران  قرار دارد.

تفریحات قلعه رودخان

همان‌گونه که گفتیم قلعه رودخان تنها یک بنای تاریخی نیست و قرارگیری در دل جنگل، باعث شده که گشت‌وگذار شما تنها به بازدید از یک جاذبه تاریخی محدود نشود.

پیمودن مسیر قلعه رودخان: بعد از رسیدن به پارکینگ قلعه رودخان، باید از ماشین‌ها پیاده شوید و قدم زنان خودتان را به نقطه آغاز جنگل انبوه برسانید. در ابتدای مسیر، از یک گذرگاه سنگ‌فرش شده عبور می‌کنید که دو طرف آن رستوران‌های محلی، مغازه‌های فروش سوغات و... شما را به خود فرامی‌خوانند. بعد از عبور از این قسمت، کم‌کم سختی راه شروع می‌شود که باید از هزار پله بالا بروید.

رستوران‌های محلی: قبل از آنکه پله‌های مسیر آغاز شوند، به رستوران‌های متنوعی برخورد می‌کنید که هر کدام‌شان می‌توانند با غذاهای محلی میزبان شما باشند. پیشنهاد ما به شما این است که حتما یک وعده غذای شمالی را در یکی از این رستوران‌ها امتحان کنید.

آتلیه با لباس‌های سنتی: در کنار رستوران‌ها می‌توانید از آتلیه عکاسی هم استفاده کنید.

بخش‌های مختلف قلعه رودخان

وروردی قلعه

ورود به قلعه رودخان از طریق دروازه اصلی انجام می‌شود که در ضلع شمالی قرار دارد و به سبب قرارگیری در شیب تند تپه و دو برج عظیم در دو طرف خود، کمتر در دسترس دشمنان قرار داشته است.

در دو طرف دروازه ورودی، دو سکو به ارتفاع 1.5 متر وجود دارد تا به عنوان محلی برای استقرار محافظین مورد استفاده قرار گیرند. این ورودی با بیش از 3 متر ارتفاع، افراد را به یک راهرو هدایت می‌کند که در دو طرف آن، سکوهایی قرار دارد و به همین سبب می‌توان به آن نقش بارانداز (محلی برای استراحت) را داد. پس از عبور از این راهرو محوطه قلعه نمایان می‌شود و از آنجا با پشت سر گذاشتن چند پله سنگی می‌توان به سمت پشت بام بالای دروازه رفت. این مسیر شما را به داخل برج‌های دروازه نیز می‌رساند.

برج ها

در دو سوی دروازه، برج های بزرگی دیده می‌شوند که روزنه یا پنجره‌هایی برای نور و حفاظت از قلعه دارند. این برج‌ها از بیرون به شکل استوانه به نظر می‌رسند؛ اما اتاق‌هایی هشت‌ضلعی درون آنها وجود دارد. اندازه قطر و شکل این برج‌ها کمی با هم متفاوت هستند؛ اما نقشه داخلی آنها به یک صورت است.

همه برج‌های قلعه دارای سقف هستند و قادر بوده‌اند تا نگهبانان را از باد و باران و برف در امان نگه دارند. با ورود به برج‌ها متوجه وجود اجاق و دودکش در درون آنها می‌شوید که به منظور گرم شدن نگهبانان در سرمای زمستان تعبیه شده بودند.

شاه نشین

مهم‌ترین بنای قلعه در قسمت غربی، شاه‌نشین است که محل استقرار حکمران بوده و در فاصله 200 متری از دروازه ورودی و بر بلندترین نقطه قلعه واقع شده است. این بنا از نظر شکل و ابعاد، متفاوت از سایر سازه‌های قلعه به نظر می‌رسد و دو بخش پایینی و بالایی و یک تراس، قسمت‌های مختلف آن را تشکیل می‌دهند. تراس این بنا محل خوبی برای نشستن و تماشای قلعه به شمار می‌رود و در آن می‌شود از مناظر اطراف نیز لذت برد.

امروزه بقایای زیادی از این بنا به چشم نمی‌خورد؛ اما بر اساس مطالعات در طبقه همکف آن دو اتاق و یک ایوان وجود داشته و ایوان مرکزی با راه‌پله‌ای به طبقه بالا راه می‌یافته است. اتاق فوقانی از درون به شکل یک هشت‌ضلعی بوده و از خارج به صورت نیم‌استوانه به نظر می‌رسیده است.

پایگاه نظامی در بخش شرقی

بخش شرقی به عنوان پایگاه نظامی قلعه به شمار می‌رود و دروازه ورودی و یک خروج اضطراری در بخش جنوب شرقی، زندان، حمام، آبریزگاه، محل اسکان افسران ارشد و تعدادی واحد مسکونی و قراول‌خانه را در خود جای داده است. قراول‌خانه‌ها دو طبقه هستند و نورگیرها و روزنه‌های متعدد آنها امکان تسلط بر محیط پیرامون را فراهم می‌کنند. 

وجود یک دروازه بزرگ، قراول‌خانه‌های متعدد، تاسیسات معماری و خروج اضطراری در این بخش نشان می‌دهد که بخش شرقی اهمیت ویژه‌ای در گذشته داشته و احتمالا محل نگهداری تسلیحات، مواد غذایی و مصالح ساختمانی بوده است.

غار نگهبانان

قلعه رودخان از قسمت جنوب به کوهی منتهی می‌شود که غاری را در خود دارد. به گفته افراد محلی، در زمان‌های گذشته این غار به عنوان محل نگهبانی سربازها استفاده می‌شده است. آنها در صورت وقوع حمله با علامت‌های مخصوص، ساکنان قلعه را آگاه می‌کردند. 

 متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست. اگر عکسی از این بخش دارید آن را برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را در اینجا آپلود کنید

آب انبار

آب‌انباری در میان قلعه و در گودترین محل آن قرار دارد. در قدیم آب مورد نیاز قلعه به وسیله تنبوشه‌ها (لوله‌های سفالی) از ییلا‌ق زردخونی واقع در ارتفاعات غربی به حوض وسط این آب‌انبار هدایت می‌شده است. این آب انبار در بخش غربی قرار دارد و مساحت تقریبی آن 130 مترمربع است. به دلیل اهمیت حفاظت از آب‌انبار و نقش حیاتی آن در قلعه، دو ردیف برج دیده‌بانی در بالای بام و در دو طبقه احداث شده تا نگهبانان بتوانند به آن تسلط داشته باشند.

پس از زلزله سال 1369 گیلان، دیگر آبی به این آب انبار نیامد؛ اما در سال‌های بعد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان نسبت به احیای آن اقدام کرد. امروزه آب مورد نیاز قلعه و بازدیدکنندگان را از همان مكان و مسیر با لوله‌های پلا‌ستیكی به قلعه انتقال می‌دهند و در یک آب انبار جدیدالا‌حداث ذخیره می‌کنند.

امکانات قلعه رودخان

این نکته را در نظر داشته باشید که برای پرداخت هزینه بازدید از قلعه که بعد از پیمودن 1000 پله و در ورودی قلعه از شما دریافت می‌شود، حتما باید پول نقد به همراه داشته باشید. در داخل قلعه رودخان، دستگاه کارت خوان وجود ندارد.

بهترین زمان سفر به قلعه رودخان

بهترین زمان برای بازدید از قلعه رودخان، بهار و تابستان است که طبیعت بسیار زیبا به نظر می‌رسد.

بهار و تابستان: سرسبزی درختان در این دو فصل جلوه خاصی به مسیر رسیدن به قلعه و خود آن می‌دهد.

پاییز: برگ‌های رنگارنگ تمام مسیر را می‌پوشانند و عریان شدن درختان باعث می‌شود تا دید بهتری داشته باشید؛ اما در صورت بارش باران باید مسیر فوق‌العاده لیزی را بپیمایید.

زمستان: درست است که زمستان هم زیبایی خاص خودش را دارد؛ اما خطرناک و لغزنده بودن مسیر باعث می‌شود تا کمتر کسی به قلعه رودخان برود. با کاهش دما و سرمای هوا بسیاری از دکه‌های غذای محلی نیز دیگر خدماتی را ارایه نمی‌کنند.

نکات مهم

در این سفر کفش شما نقشی حیاتی را بازی می‌کند پس مناسب‌ترین و راحت‌ترین نوع آن را انتخاب کنید تا قدرت پیمودن 1000 پله را داشته باشید.

از پای کوه تا قلعه حدود 2 ساعت پله‌نوردی در پیش دارید و برای بازدید از قسمت‌های مختلف قلعه حدود یک 1 تا 2 ساعت زمان لازم است پس مایحتاج خود اعم از آب و میان‌وعده را در یک کوله سبک قرار هید و با خود ببرید.

اگر باتوم دارید حتما با خودتان ببرید تا از فشار بر روی زانوهای‌تان بکاهید؛ البته در ابتدای مسیر می‌توانید چوب‌دستی‌هایی که توسط محلی‌ها تهیه شده‌اند را نیز بخرید. این چوب‌دستی‌ها قیمت نسبتا پایینی دارند.

ویدیویی زیبا از قلعه رودخان را تماشا کنید

تاریخچه قلعه رودخان

برای آنکه بیشتر با تاریخچه و اهمیت قلعه رودخان آشنا شویم باید نگاهی به تاریخ بیندازیم و از وضعیت گیلان در زمان‌های دور مطلع شویم. گیلان در گذشته به دو منطقه «بی یه پس» یا گیلان غربی و «بی یه پیش» تقسیم و فومن تا سال 951 خورشیدی به عنوان مرکز گیلان غربی شناخته می‌شد. عنوان مرکز گیلان غربی برای فومن کافی بود تا حکمرانانِ آن زمان به فکر احداث قلعه مستحکمی جهت دفاع از حوزه استحفاظی خود بیفتند تا هم محلی برای استقرار اهل حکومت باشد و هم به عنوان پایگاهی نظامی مورد استفاده قرار گیرد.

قلعه رودخان، برای مدت‌ها تحت سلطنت و مرکز حکمرانی حکام گیلانی بیه پس بوده و در متون تاریخی و جغرافیایی گیلان تا قبل از قرن دهم هجری، نامی از آن دیده نمی‌شود. با این حال بسیاری از کارشناسان، بر اساس برخی شواهد تاریخی دیگر معتقدند که این قلعه در دوران ساسانیان و در زمان حمله اعراب به ایران ساخته شده و در دوره سلجوقیان مورد مرمت قرار گرفته است. نتایج سالیابی انجام شده توسط پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی، تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور نیز قدمت این قلعه را، دوره سلجوقی تخمین می‌زند.

بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که در موزه گنجینه رشت قرار دارد، نوشته شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام الدین، تجدید بنا شده است. امیره حسام الدین دباج فومنی (مظفرالسلطان)، فرمانروای بیه پس بود که به عنوان اولین قدرت منطقه‌ای که از دستورات صفویان سرپیچی کرد، از وی یاد می‌شود. او به بازسازی قلعه رودخان پرداخت تا در آنجا دست به مقاومت بزند؛ اما موفق نشد و پس از گریختن به سمت دربند -که در روسیه امروزی است- ، دستگیر و در تبریز اعدام شد.

سلاطین اسحاقوند از سال 550 تا 1002 هجری قمری، حاکم قسمت اعظمی از این مناطق بوده اند و خود را منسوب به اشکانیان می‌دانستند. آنها برای مدتی قلعه رودخان را با توجه به موقعیت دفاعی ممتاز و استراتژیک آن، به عنوان مقر فرمانروایی خود در نظر گرفتند و با تجدید بنا و مرمت آن تمام تلاش خود را در حفظ آن کردند.

هدایت خان، حاکم فومن، نیز در سال 1175 هجری قمری، در زمان قیامش علیه کریم خان زند، تمام تلاش خود را در راستای تعمیر قلعه به کار گرفت و آن را به توپ‌های جنگی تجهیز کرد تا برای دفاع آماده شود. در جریان کاوش‌ها آثاری همچون سفال‌های دست ساز و چرخ ساز در دونوع لعابدار و بدون لعاب و چندین نوع کاشی  به دست آمده است که متعلق به دوره صفویه هستند.

 در طول تاریخ این قلعه، گروه‌های مبارزاتی مختلفی را به خود دیده که از جمله آنها می‌توان به اسماعیلیان اشاره کرد و یا بر اساس برخی احتمالات آن را پایگاهی برای میرزا کوچک خان جنگلی به مدت سه سال دانست.

کشف قلعه رودخان توسط یک لهستانی

در سال ۱۸۳۰ میلادی (حدود 1245 قمری)، یک پژوهشگر لهستانی به نام آلكساندر شودزكو خچكو به هنگام انجام تحقیقات در گیلان، برای نخستین بار قلعه رودخان را دید و در یادداشت‌های خود موقعیت آن را به ثبت رساند.

نگاهی به معماری قلعه رودخان

عظمت خاص این قلعه ناشی از انتخاب مکان مناسب، بهره‌گیری از مصالح مقاوم، به کارگیری شیوه‌های مختلف معماری و ایجاد اشکال هندسی متنوع است که در مجموع، هیبتی منحصربه‌فرد را به آن بخشیده اند. کاربرد انواع طاق‌های جناغی و استفاده از طرح‌های آجرکاری و سنگ‌چینی از دیگر وجوه قابل توجه قلعه رودخان است که دقت سازندگان را به تصویر می‌کشد.

ویژگی دفاعی قلعه رودخان

به چند دلیل می‌توان این مکان را مناسب‌ترین نقطه برای احداث یک قلعه تدافعی دانست:

جریان رودخانه در کنار قلعه: دکتر منوچهر ستوده در جلد یک کتاب "از آستارا تا استرآباد" درباره آن چنین می‌نویسد:

ارتفاع قلعه از شهر رشت 680 متر است، در جهت شمالی قلعه، رودخانه ای به نام قلعه رودخان وجود دارد که با اندک باران، آب آن دو برابر می شود؛ به طوری که آب نسبتا زیاد این رودخانه در گذشته مانع حرکت سربازانی بوده که به طرف این قلعه می رفته اند.

وجود جنگل های انبوه قدیمی: این جنگل‌ها با درختان کهن و سر به فلک کشیده مانعی برای دشمنان به حساب می‌آمدند و به همین خاطر این دژ کمتر از سایر همتایان خود مورد حمله متجاوزان قرار گرفته است.

ارتفاع: قلعه رودخان مانند سایر قلعه‌های کوهستانی در بالاترین نقطه کوه واقع شده است. نمونه‌هایی دیگر از این قلعه‌ها در نقاط دیگر ایران نیز وجود دارند که از میان آنها می‌توان به قلعه بابک در کلیبر آذربایجان شرقی، قلعه حسن صباح در الموت قزوین، قلعه یزدگرد در ریجاب کرمانشاه و... اشاره کرد. در اطراف دیوارهای قلعه‌های کوهستانی، شیب تندی وجود دارد تا حمله به قلعه را سخت یا ناممکن کند و جلوی نفوذ دشمن را بگیرد. بیشتر قلعه‌های کوهستانی به سبب فتح توسط افراد مختلف و عوامل طبیعی تا حدی از بین رفته‌اند؛ اما در میان آنها قلعه رودخان یکی از سالم‌ترین‌هاست که همچنان زیبایی خاص خودش را دارد و در طول تاریخ، هیچ‌گاه مورد نفوذ و فتح دشمنان قرار نگرفته است.

به جز عوامل طبیعی که این مکان را ایمن کرده‌اند، در نقاط حساس و نفوذپذیر قلعه، دیوارها و برج‌ها با قطر و ارتفاع بیشتری ساخته شده‌اند. دورتادور دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی شیب‌دار تعبیه شده تا برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی مورد استفاده قرار گیرند.

مصالح به کار رفته در ساخت قلعه رودخان

میلیون‌ها قطعه سنگ در ابعاد مختلف از صخره‌های اطراف کنده شده تا در ساخت پی‌ها، دیوارها و تقریبا نیمی از ارتفاع برج‌ها و باروها و تاسیسات ساختمانی به کار رود. در طبقات بالایی برج‌ها و باروها و پوشش سقف‌ها و کف‌ها استفاده از آجر مشهود است و وجود آثار کوره آجر پزی و تکه‌های آجر در حدود 300 متری قلعه و در محوطه‌ای وسیع و هموار و عاری از درخت نیز این موضوع را تایید می‌کند.

چوب یکی دیگر از مصالح به کار رفته در این قلعه است که در درب‌ها، پوشش داخلی سقف طبقات اول، برج‌ها و واحدهای مسکونی و پنجره‌ها دیده می‌شود. با توجه به رطوبت بالای هوا در این منطقه استفاده از ملات گچ، ساروج و آهک همراه با خاکستر بهترین گزینه به نظر می‌رسد و نشان از هوشمندی سازندگان دارد.

دلیل نام گذاری قلعه رودخان

به سبب قرارگیری این قلعه در کنار رودخانه نام‌های باستانی دژ رودگان یا روگان را به آن اختصاص داده‌اند که در گذر زمان به قلعه رودخان تغییر یافته است. کلمه رودخان مخفف رودخانه است و قلعه رودخان به معنای قلعه‌ای است که در نزدیکی رودخانه قرار دارد. این قلعه در زبان تالشی قله رخون نامیده می‌شود که تغییر یافته قلعه رودخان است. علاوه بر این نام‌ها، در دوران‌ تاریخی مختلف، اسامی دیگری همچون هزارپله، حسامی، سکسار، سگسار و سگسال نیز به آن اطلاق شده است.

عنوان قلعه حسامی، به حسام الدین دباج اسحقی و مرمت و تجدید بنای قلعه توسط وی اشاره دارد. عنوان هزارپله نیز بر اساس تعداد پله‌های منتهی به قلعه به آن اختصاص داده شده است. در طی کاوش‌های باستان‌شناسی نیز تعداد 935 پله در امتداد دیوارها و برج‌ها از زیر خاک بیرون کشیده شد که این باور را تایید می‌کند. نام سگسال نیز از دو بخش سگ و سال تشکیل شده که احتمالا اشاره به این دارد که قلعه در سال سگ ساخته شده است.

دغدغه های کارناوالی

رطوبت بیش از حد و رویش گیاهان بر دیواره این قلعه بسیاری از قسمت‌های آن را در معرض نابودی قرار داده است و تلاش کمی در رابطه با حفظ و نگهداری آن صورت می گیرد. این اثر با ارزش نیازمند توجه بیشتری است تا بتواند گردشگر بیشتری را به خود جذب کند.

سختی انتقال مصالح، نداشتن برق در منطقه، هزینه‌های سرسام آور انتقال برق از جمله مشکلات مرمت این بنا است که سازمان میراث فرهنگی و کارشناسان با آنها دست و پنجه نرم می‌کنند و نیاز است که فکری به حال آنها شود.

سخن آخر

قلعه رودخان از آن دست جاذبه‌هایی ست که با دیدن آن یک تیر به چند نشان می‌زنید؛ هم از طبیعت لذت می‌برید، هم در طبیعت گشت می‌زنید و هم فرصت هم‌صحبتی با مردم محلی را پیدا می‌کنید.

آیا تا به حال این جاذبه را از نزدیک دیده‌اید؟

چه جاذبه‌های دیگری را در گیلان می‌شناسید؟

منتظر دیدگاه‌ها و تجربه‌های شما عزیزان هستیم...