شهر سوخته | اسرار و تاریخچه

شهر سوخته نامی آشنا برای ماست؛ نامی که به شهری باستانی در استان سیستان و بلوچستان اشاره می کند و رازهای سر به مهر زیادی را در خود دارد. در این مطلب قصد داریم شما را با یکی از مهم ترین آثار جهانی ایران آشنا کنیم؛ با ما باشید تا پرده از اسرار شهر سوخته برداریم، مهم ترین کشفیات شهر سوخته را به شما معرفی کنیم و نگاهی گذرا به ویژگی های بی بدیل آن داشته باشیم.

نکته: مقالات علمی و کتب متعددی درباره شهر سوخته به چاپ رسیده و حرف درباره آن بسیار است. در این مطلب تنها گوشه ای از ویژگی ها و کشفیات این شهر را خواهید شناخت و برای به دست آوردن اطلاعات تخصصی باید به منابع دیگر مراجعه کنید.

چرا شهر سوخته؟

• یکی از آثار ثبت جهانی ایران است.
• به عنوان پیشرفته ترین شهر باستانی دنیا از آن یاد می کنند.
• به شهر اولین ها معروف است چرا که اولین انیمیشن دنیا، اولین چشم مصنوعی دنیا و بسیاری اولین های دیگر را در آن یافته اند.
• آثار حیرت انگیزی مانند لوله کشی آب و فاضلاب، پارچه ها و جواهرات بی بدیل و ... در آن یافت شده است.

آشنایی با شهر سوخته

آنچه به عنوان شهر سوخته می شناسیم، بقایای به جامانده از یک شهر باستانی در استان سیستان و بلوچستان است که در حاشیه جاده زابل-زاهدان قرار دارد. قدمت این شهر به زمانی باز می گردد که بشر به تازگی یکجانشینی را آموخته بود و می خواست کم کم سکونتگاه هایی را برای خودش ایجاد کند. در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد شهری در ساحل رود هیرمند و دریاچه هامون شکل گرفت که همه چیزش حساب شده بود؛ از میزان جمعیت گرفته تا بافت و برنامه ریزی شهری و پیش بینی همه امکاناتی که برای زندگی مورد نیاز است. دیری نپایید که این شهر به بزرگترین استقرار شهرنشینی در نیمه‌ شرقی فلات ایران بدل شد و روز به روز پیشرفت کرد. مردم در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در این شهر سکونت داشتند و پس از آن به دلایل نامعلومی آن را ترک گفتند. شهر سوخته ای که امروز می بینیم، بقایای شهری با قدمت بیش از ۵۰۰۰ سال است که به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا از آن یاد می کنند. این شهر رازهای سر به مهر زیادی دارد چرا که بر اساس نظر کارشناسان کاوش آن به شیوه علمی 400 سال به طول می انجامد.

ثبت ملی و جهانی شهر سوخته

نام این شهر شگفت انگیز از تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ۱۸۹۸۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. شهر سوخته در تاریخ ۲۲ جون ۲۰۱۴ برابر با ۱ تیر ۱۳۹۳ به عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

تاریخچه شهر سوخته

پیرامون تاریخچه شهر سوخته، نحوه شکل گیری و نابودی آن هنوز ابهاماتی وجود دارد؛ اما با این حال، داستانی از سرنوشت این شهر را برای تان روایت می کنیم که بر اساس احتمالات، کاوش ها و تحقیقات است. 

قصه شهر سوخته از زمانی آغاز شد که بشر به تازگی یکجانشینی را آموخته بود. در همین دوران و حدود ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد شهری در ساحل رود هیرمند و دریاچه هامون شکل گرفت که روز به روز پیشرفت کرد و با بیش از 280 هکتار مساحت، به بزرگترین سکونتگاه های دوران آغاز شهرنشینی -دوره مفرغ- در نیمه‌ شرقی فلات ایران بدل شد. مردم در این شهر سکنی گزیدند و به مدت 1200 سال در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن زندگی کردند. 

این شهر چیزی کم نداشت و همه چیزش حساب شده بود. شهری در منطقه ای با دشت ها و جلگه هایی بزرگ و قابل کشت که رود بیابان (یکی از سرشاخه های خشک شده رود هیرمند) را در خود داشت و منطقه ای مناسب برای کشاورزی و کار به حساب می آمد. 

این شهر به سرعت توسعه پیدا کرد و بخش های مختلفی مانند مناطق مسکونی، صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان در آن به وجود آمد. رونق و شکوفایی این سکونتگاه بزرگ باعث شد در زمینه های علمی، پزشکی، صنعتی، اجتماعی، اقتصادی، بازرگانی، کشاورزی و دامپروری نسبت به شهرهای دیگر برتری یابد. این برتری به جایی رسید که دامنه نفوذ شهر و ارتباط های فرهنگی آن از شمال به ترکمنستان جنوبی، از جنوب به کرانه های دریای عمان، از غرب به مرکز فلات ایران و بین النهرین و از شرق به افغانستان و حوزه دره سند رسید.

ابر شهری باستانی به وجود آمده بود که تمدنی بزرگ را در خود داشت. در دوران شکوفایی این تمدن بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد، حدود ۵۵۰۰۰ نفر در شهر زندگی می کردند و کشاورزان و صنعتگران اکثریت این جمعیت را تشکیل می دادند. صنایعی همچون نساجی، سنگ تراشی، جواهرسازی، صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری و ..  در این شهر فعال بودند و کشف ۱۲ نوع بافت پارچه ای ،نمونه های زیورآلات، انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق، حصیر، قلاب ماهیگیری و ... گواهی بر این حقیقت است.

نابودی شهر 

همه چیز برای ساکنان شهر خوب بود تا اینکه آن همه شکوه و رونق در جایی از تاریخ گم شد و چیزی از آن تمدن در شهر نماند. کسی هنوز نمی داند دقیقا چه بر سر این دیار آمد؛ اما عوامل گسترده محیطی، تغییرهای اقلیمی و تحول در تجارت جهانی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد، حمله اقوام مهاجم همسایه، تغییر مسیر رودخانه هیرمند، سیلاب و آتش سوزی و ... را از دلایل متروکه شدن شهر عنوان کرده اند.

باید این را در نظر داشت که محیط طبیعی این شهر آسیب های محیطی زیادی داشته و دارد.عدم نفوذ آب در زمین باعث می شد که رودخانه ها مسیر مشخصی نداشته باشند. این امر باعث تجمع آب در نقاط مختلف می شد و آسیب های فراوانی را به دنبال داشت. باد‌های 120روزه نیز تبخیر منابع آب را به دنبال داشتند و باد و آفتاب شرایط نگهداری آب را دشوار می کردند. 

آنها که فرضیه آتش سوزی در شهر سوخته را باور دارند بر این عقیده اند که شهر سوخته 2 بار به آتش کشیده شده است؛ یک بار در ابتدای مرحله رشد و یک بار در زمان نابودی اش. آنها نشانه هایی از تیر سوخته و اسکلت ها را دلیلی بر این ادعا می دانند.

نام شهر

سند یا کتیبه ای که مشخص کننده نام واقعی این شهر باشد به دست نیامده است. البته در لوحه های سومری، فهرستی از شهرهایی که سومریان از آنها کالا وارد می کردند دیده شده و شهری به نام ارته در آن وجود دارد. توصیفات این شهر باعث شده تا کارشناسان آن را همان شهر سوخته بدانند؛ فرضیه ای که برای بسیاری دیگر از باستان شناسان رد شده است.

قدیمی ترین گزارش از شهر سوخته از اوئن اسمیت -کاپیتان انگلیسی- است که به سال ۱۸۷۲ میلادی باز می گردد. وی به مکانی اشاره می کند که محلی ها آن را شهر رستم نامیده اند و بر این باورند که بهرام پس از مالیدن نفت به اطراف شهر، آن را به آتش کشیده است. پس از وی یکی از ماموران نظامی بریتانیا به نام کلن بیت به دلیل کشف یک سطح وسیع خاکستر و آثار آتش سوزی، نام این مکان را شهر سوخته گذاشت. پس از او سر مارک اورل اشتین (Sir Marc Aurel Stein) به تحقیق در مورد این شهر پرداخت. باستان شناسان ایتالیایی از 1346 تا 1357 به مدت ۱۱ سال به دنبال نشانه ها و دلیل متروک شدن شهر بودند؛ اما در نهایت فهمیدند هیچ گونه آتش سوزی وجود نداشته است. تحقیقات بعدی پرده از این حقیقت برداشت که گروهی از مردم به علت خشکسالی و محدود شدن منابع آب از دام ها و محصولات شان تغذیه می کردند و آثار آتش سوزی، از آتش هایی برجای مانده که آنان پس از فروپاشی شهر می افروختند. این مردم دامدار زمین را می کندند و در آن آتشی برپا می ساختند تا غذا درست کنند.

کاوش در شهر سوخته

باستان شناسان زیادی در قرن گذشته راهی این منطقه شدند و به نشانه هایی از تمدن دست یافتند. وجود سفال ها و کشف آنها مهم ترین چیزی بود که به باستان شناسان برای اطمینان از وجود یک تمدن در اینجا کمک کرد. سفال هایی که هنوز هم می توانید خرده های شان را در جای جای شهر ببینید.

در ابتدای کاوش ها شواهد موجود در سطح 120 هکتار پراکنده بودند اما امروزه با کاوش های بیشتر، وسعت شهر سوخته با حریم شهری آن 152 هکتار تخمین زده می شود. یعنی وسعتش بیشتر شده؟ در آن زمان باستان شناسان ایرانی خیلی در این زمینه فعال نبودند و بیشتر خارجی ها در این زمینه تمایل نشان می دادند؛ البته علم باستان شناسی هم چندان در ایران پیشرفت نکرده بود. در نهایت برای نخستین بار یک پروفسور ایتالیایی به نام توزی در سال1967 میلادی پروژه مطالعات شهر سوخته را کلید زد و موفق شد ابعاد شهر، جمعیت ساکن در آن و دوره‌های مختلف استقرار را به دست آورد. او 4 دوره استقراری شامل دوره پایه‌گذاری، دوره رشد و شکوفایی، دوره آغاز اضمحلال و دوره نابودی در شهر سوخته را در نظر گرفت؛ این دوره ها از سال 3200 تا 1800 قبل از میلاد بودند و بر اساس سفال‌ های کشف شده تقسیم شدند. بر اساس همین سفال ها، وسعت و جمعیت شهر در هر دوره به دست آمد. یکی از سخنان توزی درباره شهر سوخته این است:

400 سال طول می‌کشد که شهر سوخته به شیوه علمی کاوش شود، این زمان با توجه به وسعت شهر، دوره‌های استقرار جمعیت در آن و مخفی شدن شهر در میان تپه‌هایی که تا 18 متر ارتفاع دارند، طبیعی است.

پروفسور توزی تا سال 1978 میلادی به تحقیقاتش ادامه داد و بعد از انقلاب اسلامی پروژه متوقف شد. در سال 1376 خورشیدی، دکتر منصور سجادی مطالعاتش را در این مکان آغاز کرد؛ مطالعاتی که تا امروز ادامه دارد. .

اولین های شهر سوخته

کاوش های زیادی در شهر سوخته صورت گرفته و آثار و اشیای زیادی از آن به دست آمده است. در اینجا مهم ترین و مشهورترین این آثار را به صورت مختصر به شما معرفی می کنیم:

اولین انیمیشن دنیا

شاید با شنیدن این که 5 هزار سال پیش، در شهر سوخته اولین انیمیشن دنیا تولید شد، شگفت زده شوید. در عملیات حفاری باستان شناسان ایتالیایی در سال 1983 میلادی، جامی سفالین با نقوش قرمز رنگ به شکل بز و درخت به دست آمد. در ابتدا همه چیز عادی به نظر می رسید؛ اما با کمی دقت و تحقیق مشخص شد که بز نقش شده بر روی این جام به گونه ای تصویر شده که در پنج حرکت به سمت درخت می رود تا از شاخه آن تغذیه کند. با پیاده کردن تصاویر بر روی کاغذ فیلمی 20 ثانیه ای به دست آمد و کهن ترین انیمیشن جهان، این گونه موجب شگفتی همه شد.

برای دیدن این جام سفالین به موزه ایران باستان در تهران بروید.

اولین چشم مصنوعی دنیا

یکی از یافته های شهر سوخته در سال 1385، اسکلت زنی حدود 28 الی 32 ساله بود که شاید در ابتدا خیلی معمولی به نظر می رسید؛ اما بر روی جمجمه این اسکلت، یک چشم مصنوعی وجود داشت؛ چشمی از جنس موم و نوعی چربی حیوانی با مویرگ هایی از سیم طلا به قطر نیم میلی متر که مردمک هم برایش در نظر گرفته بودند. بر خلاف ظاهر ماجرا، این زن از اشراف و افراد پولدار شهر نبود و درون گورش یک قاب چرمی نیز پیدا شد که به چشم مصنوعی تعلق داشت.

چشم مصنوعی شهر سوخته تا سال 1388 در هیچ موزه و نمایشگاهی به نمایش در نیامد تا اینکه برای نخستين بار، در نمايشگاهی با عنوان نمادهای سرزمين ما در موزه ملی ایران به نمايش گذاشته شد. در حال حاضر نمایش عمومی برای این چشم مصنوعی وجود ندارد.

اولین جراحی مغز دنیا

در جریان کاوش ها در شهر سوخته، در 1356 خورشیدی یک گورستان دسته جمعی کشف شد. در این گورستان جمجمه ای متعلق به دختر 13 ساله‌ به دست آمد که به 4850 سال پیش تعلق داشت. بر روی این جمجمه یک بریدگی مثلثی دیده شد که بر اساس تحقیقات آن را به یک جراحی مغز نسبت دادند. گفته می شود یک بیماری به نام "هیدروسفالی" یا آب آوردن مغز، باعث افزایش فشار بر مغز این دختر شده و برای درمان مجبور به سوراخ کردن جمجمه شده اند. پزشکان در هزاران سال پیش قسمتی از استخوان پاریتال (آهیانه) راست این دختر را برداشته اند تا از فشار آب بر مغزش بکاهند.

ترمیم استخوان ها حکایت از زنده ماندن دختر پس از عمل دارد و او پس از این عمل سخت باز هم به زندگی ادامه داده است. این نشان می دهد اولین جراحی مغز دنیا در ۴۸5۰ سال پیش در شهر سوخته صورت گرفته است. البته برخی بر اساس عقاید خودشان بر این باورند که در گذشته شیطان وارد سر افراد می شده و برای خروج ارواح خبیسه این کار را انجام می دادند.

جمجمه مذکور در موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران در تهران قابل بازدید است.

اولین تخته نرد جهان

تا سال ها تصور بر این بود که تخته نرد کشف شده از گورستان سلطنتی بین النهرین، نخستین و قدیمی ترین تخته نرد دنیاست؛ اما با کشف یک تخته نرد از گور باستانی موسوم به شماره ۷۳۱ در شهر سوخته این باور تغییر کرد. این تخته نرد 100 تا 200 سال قدیمی تر از نمونه بین النهرین است و باستان شناسان بر این باورند که بازى تخته نرد از شهر سوخته به تمدن بین‌النهرین منتقل شده است.

این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است و بر روی آن نقش یک مار مشاهده می شود که حلقه هایی را ایجاد کرده در نهایت دم او در دهانش قرار گرفته است. دایره های ایجاد شده توسط مار در واقع خانه های بازی هستند و مهره های سنگی آن نیز از لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده و درون یک ظرف سفالی قرار داشتند. از آنجا که در منطقه سیستان درخت آبنوس رشد نمی کند، احتمالا این تخته نرد را از هندوستان به این منطقه آورده اند؛ اما مهره ها از سنگ های رایج در شهر سوخته هستند.

اولین خط کش 

از دیگر آثار کشف شده در شهر سوخته خط کشی ساخته شده از چوب آبنوس است که 10 سانتی متر طول و دقت نیم میلیمتری دارد. وجود این خط کش 5000 ساله در شهر نشان می دهد که ساکنان شهر سوخته پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.

اولین استفاده از شتر

نشانه هایی در شهر سوخته یافت شده است که به استفاده از شتر در آن زمان اشاره دارند. این آثار نشان می دهند که ۳۰۰۰ قبل از میلاد شتر برای اولین بار در شهر سوخته مورد استفاده قرار گرفته است.

کاخ سوخته

در جریان کاوش های شهر سوخته بنایی مستطیل شکل و راهرو و پلکان هایی به وسعت تقریبی 500 مترمربع نمایان شد. این ساختمان دیوارهای ضخیم با ارتفاع 3 متر از خشت داشت که نشانه هایی از یک آتش‌سوزی مهیب بر آنها دیده شد. این بنا را کاخ سوخته نامیدند و اطمینان برخی کارشناسان در مورد نظریه آتش سوزی شهر سوخته در اینجا قوت پیدا کرد.

قبرستان شگفت انگیز شهر سوخته

در سال ۱۹۷۲ میلادی به صورت تصادفی قبری در شهر سوخته نمایان و کشف شد و موجبات کشف قبرستان را فراهم آورد. بر اساس مطالعات، مردگان رو به خورشید دفن شده اند و اگر شخصی در شب مرده باشد صورت او را رو به زمین گذاشته اند. در برخی از قبرها ورقه های طلا با سوراخ های ریزی وجود داشتند كه موی بسیار نازک اسب به سختی از سوراخ هایش عبور می کرد. هنوز این سوال وجود دارد که این سوراخ ها با چه وسیله ای و چگونه ایجاد شده اند. نکته ای که در مورد قبرها وجود دارد این است که پس از قرار دادن متوفی در آنها، با دیواری خشتی، محل قرار دادن جسد را مسدود کرده و سپس خاک می ریخته اند. به همین دلیل خاک به مردگان نمی رسیده و همین عامل حفظ اسکلت مردگان و اشیای همراه آنها بوده است.

با مطالعات بعدی مشخص شد که قبرها در خارج شهر از جنس خشت خام و بر 10 نوع بوده اند. کارشناسان تفاوت در انواع قبرها را با باورهای مذهبی و آئینی و احتمالا اختلاف طبقاتی مرتبط می دانند. رایج ترین نوع قبرها عبارتند از:

• نوع ساده که به شکل چاله بود و مرده را همراه اشیا و غذا در آن دفن کرده بودند و مهمترین نوع قبر به شمار می آمد.
• نوع گودالِ دو قسمتی که شکل چاله ای معمولی را داشت و دیواری آن را به دو قسمت تقسیم کرده بود. یک طرف مرده را دفن کرده و طرف دیگر را برای گول زدن ارواح خالی گذاشته بودند. از سیر برای فراری دادن ارواح استفاده شده بود.
• نوع سردابه ای که به نوعی قبر خانوادگی بودند. افراد با جایگاه اجتماعی خاص یا ثروت فراوان در این قبرها بودند. مردگان را در این قبرها دفن و درون آن عود روشن کرده و در آن را مسدود کرده اند.

قبرهای کشف شده در شهر سوخته، از مهم ترین منابع اطلاعاتی در زمینه شناخت شهر و شرایط مردمش هستند. بر اساس نظر باستان شناسان تعداد اشیای دفن شده با متوفی با توان مالی او رابطه مستقیم دارد. البته نشانه هایی از تفاوت از نظر جنسیت نیز در قبرها وجود دارد؛ مثلا در قبر زنان سفال رنگی یافت شده که گویی نشانه ای برای دفن زنان بوده است. کارشناسان تخمین می زنند که در گورستان شهر ۴۰ هزار قبر و ۶۰ هزار اسکلت وجود دارد.

اسکلت های جالب توجه شهر سوخته

به جز چشم مصنوعی و نشانه های جراحی مغز، اسکلت های دیگری هم از شهر سوخته به دست آمده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

مرد سر بریده

یکی از قبرهایی که مورد کاوش قرار گرفته، متعلق به مردی ۲۵ تا ۳۰ ساله است که گورش را با شماره 2810 می شناسند. سر این فرد را با خنجر بریده و در پهلوی راستش گذاشته و خنجر را نیز در کنارش قرار داده اند. این مرد با آیین و مراسم مربوط به مردگان، دفن شده و به همراه او مانند سایر مردگان، ظروف سفالی قرار داده بودند. کارشناسان بر این باورند که احتمالا این فرد مجازات شده اما مشخص نیست که چرا سرش را بریده و در کنارش گذاشته اند. تا کنون سلاحی در شهر سوخته یافت نشده است و این احتمال قتل را به صفر می رساند؛ همچنین اگر وی به قتل رسیده باشد باید پنهانی دفنش کنند نه با آیین و مراسم مردگان.

مرد جوان و دسته هاون

اسکلت دیگر یافت شده در شهر سوخته، به مرد جوان ۱۴ ساله ای مربوط می شود که گویا در زمان یک آتش سوزی، در کاخِ سوخته بوده و دیوار روی سرش فرو ریخته و او را به کام مرگ برده است. یک دسته هاون سنگی کنار جمجمه او نیز یافت شده است که توجیهی برایش وجود ندارد. باستان شناسان نمی دانند که آیا این دسته هاون برای دفاع بوده یا کاربرد دیگری داشته است زیرا اثری از هجوم در آن وجود ندارد.

دفن مشکوک مرد 40 ساله

در قبر شماره 1003 شهر سوخته اسکلتی از مرد ۴۰ ساله ای به دست آمده که کنار آن ۱۲ جمجمه انسان در رده های سنی ۱۰ تا ۳۰ سال و یک جمجمه سگ نیز قرار داشته است. نشانه ها حکایت از آن دارند که این بقایا به مراسم قربانی مربوط می شوند.

اسکلت مادر

یکی از زیباترین اسکلت های کشف شده در شهر سوخته به مادری مربوط می شود که به همراه دو فرزندش مدفون شده است. او دستش را دور فرزندانش گذاشته و گویی قصد حمایت از آنها را داشته است.

نوزادان مرده

در جریان کاوش ها اسکلت هایی از نوزادان پیدا شده است که با بررسی های بعدی مشخص شد مادران این شهر در یک دوره طولانی از سوء تغذیه رنج می برده و نوزادان را مرده به دنیا آورده اند.

میمون اشرافی

پیدا شدن اسکلت نوعی میمون در سال 98 یکی از مهم ترین کشف های این محوطه باستانی به شمار می رود. این حیوان در اسارت جان سپرده و احتمالا به دلیل اهمیت زیاد همچون کودکان آن دوره با وسایلی از جمله لیوانی منقوش دفن شده است. نکته جالب توجه اینکه این نوع میمون در ایران وجود ندارد و از خارج وارد شده و به عبارتی یک حیوان وارداتی به شهر سوخته بوده است. ی جوریه چون شهر سوخته با سرزمین های شرقی ایران مانند شمال هندوستان و آسیای مرکزی مراوده های تجاری داشته احتمالا این میمون را نیز از آنجا آورده اند. میمون ها در دنیای باستان همچون کالای لوکس هدیه داده می شدند.

سایر کشفیات مهم شهر سوخته

• کهن ترین اثر معرق کاری
• کهن ترین نمونه های زیره، گشنیز و پسته وحشی
• کهن ترین نمونه پارچه های موجود
• کفش های کهن
• لوح‌های حسابرسی که معرف نوع نوشتار و نحوه حسابرسی به امور هستند
•  مهر‌هایی که برای پلمپ کردن اجناس استفاده می شده اند.

ساختار شهر سوخته

در برخی منابع وسعت شهر سوخته را نزدیک به 280 هکتار اعلام کرده اند که 80 هکتار آن مسکونی بوده و خانه های مردم در آن وجود داشته است. کارشناسان چند بخش را برای این شهر در نظر گرفته اند:

• منطقه مرکزی | ۲۰ هکتار
• منطقه مسکونی شرق | ۱۶ هکتار
• منطقه صنعتی در شمال شرقی | نامعلوم
• قبرستان در جنوب غربی | ۲۰ تا ۲۵ هکتار
• یادمانی (یادبودها) 

شهر سوخته، امروز در ناحیه ای بیابیانی و بی آب و علف و پر از درخت گز قرار دارد؛ اما در گذشته ناحیه ای سرسبز و میزبان درختانی همچون افرا، سپیدار، بید مجنون و … بوده است. هامون هم بر خلاف امروزش، بسیار پر آب بود و بهترین مکان برای ایجاد یک شهر به حساب می آمد.

مردم، خانه ها را در دو سوی خیابان هایی با عرض 3.5 متر ساخته بودند. سه خیابان اصلی، مجموعه بلوک ها و محله های شهر سوخته با هم مرتبط بوده اند و انتهای یکی از خیابان ها به یک میدان چهارضلعی می رسد. مراکز صنعتی، خارج از شهر ساخته شده بودند تا مزاحمتی برای ساکنان نداشته باشند. لوله های سفالی نشان از مدیریت شبکه آبرسانی و فاضلاب این شهر دارند و نشان می دهند شهر سوخته دارای سیستم لوله کشی با لوله های سفالی بوده است.

معماری خانه های شهر سوخته

خانه های موسوم به پلکانی و بنای کاخ سوخته مهم ترین کشفیات معماری در شهر سوخته هستند. بررسی این کشفیات این اطلاعات را به باستان شناسان داده است:

• هر واحد ساختمانی یک قسمت مستطیل با ۵ تا ۶ اتاق و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زیر بنا داشته است.
• خانه ها در مجتمع های ۴ یا ۶ خانه ای ساخته شده اند.
• مصالح اصلی به کار رفته خشت های خامِ منظمِ گلی با ابعاد ۱۰*۲۰* ۴۰ سانتی متر است.
• سقف خانه ها صاف و دارای پوشش حصیری بوده است و نیزارهای اطراف هامون، منبع تهیه نی برای درست کردن سقف ساختمان ها بودند.
• گرمای اتاق ها با یک اجاق مرکزی تامین می شده است که بیشتر به صورت مربع  بوده اند.

ویژگی های مردم شهر سوخته

اعتقادات مذهبی: بر اساس یافته های گورها، مردمی که در این شهر زندگی می کردند به زندگی بعد از مرگ اعتقاد داشتند؛ اما نشانه ها حاکی از این هستند که یکتاپرست نبوده اند. اثری از پرستش عناصر طبیعت توسط آنها هم وجود ندارد. در این میان نشانه هایی از ستایش نور وجود دارد؛ آنها صورت و چشمان مرده را به سمت خورشید دفن می کردند. دفن مردگان به صورت جنینی انجام شده است؛ به این معنی که این مردم اعتقاد داشته اند انسان ها همان گونه که در دنیا به وجود آمده اند به همان شکل هم باید از دنیا بروند. 

سرگرمی ها: بازی شطرنج و تخته نرد از سرگرمی های مردم شهر سوخته بوده است.

مشاغل: بررسی 250 اسکلت این شهر نشان می دهد که تعداد زیادی از مردم عارضه مهره های کمر، چسبندگی مهره های گردن و کمر داشته اند و احتمالا این موضوع ناشی اشتغال آنها به مشاغل سخت بوده است.

از آثار به دست آمده چنین بر می آید که این صنایع در شهر سوخته فعال بوده اند:

• حصیربافی: مردم شهر سوخته نی ها را از نیزارهای باتلاق‌های اطراف دریاچه هامون جمع آوری می کردند و با آنها سبد می بافتند و صنعت حصیربافی در میان آنها رایج بوده است.
• جواهرسازی: یافته های شهر سوخته نشان از رونق صنعت جواهرسازی در این تمدن دارند. جواهراتی که از این شهر به دست آمده نمونه های بی نظیری هستند که طلا و سنگ‌های عقیق، مرمر، لاجورد، فیروزه و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی در آنها به کار رفته است. این آثار آن قدر زیادند که نشان می دهد جواهرسازی از مشاغل رایج مردم اینجا بوده و آنها به آراستگی اهمیت زیادی می دادند. سوخت مورد نیاز برای صنایع ساخت سفال و جواهرات از درختان موجود در طبیعت اطراف شهر تامین می شده است. بد نیست بدانید در هزاره سوم پیش از میلاد سنگ مرمر و لاجورد از اینجا به دیگر مناطق صادر می شده است.
• نساجی: پارچه هایی که در شهر سوخته یافت شده که نمونه اش را در هیچ جای ایران نیافته اند و این نشان از پیشرفت و شکوفایی نساجی در این شهر دارد.
• دیگر صنایع: ریسندگی، خراطی، معرق سازی، مرمرسازی، سفال گری، مهرسازی، کفاشی، سنگ تراشی، صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری و ساخت ابزار فلزی و ...

جایگاه زنان: مهرهایی از گورهای این شهر به دست آمده که دور مچ و گردن زنان بسته شده بودند. بر اساس تحقیقات مهرها معمولا ابزار اثبات مالکیت و کنترل منابع مالی و غذایی هستند؛ این نشان می دهد زنان مسئولیت اجتماعی و تجاری این شهر را داشتند و از جایگاهی ویژه برخوردار بودند. تجمع ثروت در گور بانوان نیز بر این مساله صحه می گذارد که بانوان کنترل روند اقتصادی و تجاری شهر را بر عهده داشته اند.

جایگاه خانواده: قبرهایی در شهر سوخته به دست آمده که گویا زن و شوهر بوده اند. بر اساس مطالعات رسم بر این بوده که زن یا شوهر باید در همان قبری به خاک سپرده می شده که همسرش در آن قرار داشته است. برای این کار به هنگام فوت فردی که همسرش از دنیا رفته بود، نبش قبر می کردند و او را در کنار همسر قرار می دادند. گویی با این کار می خواستند آنها پس از مرگ هم با هم باشند. این یکی از نشانه های مهم بودن جایگاه خانواده در شهر سوخته است.

صلح طلبی: شهر سوخته شهری غنی بوده اما دیواره دفاعی نداشته و سلاح دفاعی در آن یافت نشده است. این مساله بیانگر آن است که امکان دست‌درازی از سوی همسایگان نبوده و همه از رونق شهر و منابعش بهره می برده اند.

همزیستی مسالمت آمیز: آثار به دست آمده از گورستان ها و شکل های متنوع قبرها و نحوه خاکسپاری ها نشان می دهد که مردم با اعتقادات و ادیان مختلف به خوبی در کنار هم می زیسته اند. آنها اجازه داشتند آداب آیین خود را آزادانه اجرا کنند.

موزه شهر سوخته

در مقابل سایت باستان شناسی شهر سوخته، مجموعه ای پژوهشی، اداری، رفاهی با زیربنای ۲۵۰۰ مترمربع قرار دارد که موزه شهر سوخته را در خود جای داده و ساخت آن در سال 1387 کلید خورده است. یافته های شهر سوخته شامل اشيای سفالی و سنگی، پيکرک ها و مهره ها در این موزه به نمایش در آمده و نمونه هايی از قبرها نیز با استفاده از اسکلت‌ های باقيمانده بازسازی شده اند. 

بخش اداری و کتابخانه، بخش پژوهشی، موزه، سالن آمفی تئاتر، سالن پذیرایی، سرویس بهداشتی و ... بخش های دیگر این ساختمان هستند و بیرون آن نیز آلاچیق پارکینگ عمومی و مسقف، فضای سبز و پارک بازی و لوازم ورزشی و سرویس بهداشتی عمومی وجود دارد.

امکانات شهر سوخته

دیدنی های اطراف

قلعه رستم | 21.6 کیلومتر

موزه مردم شناسی سیستان در زابل | 48.3 کیلومتر

سخن آخر

با هم سفری در تاریخ داشتیم و به شهری سر زدیم که روزگاری شکوه و رونقی مثال زدنی داشت؛ اما حالا رازهای سر به مهری را در خود دارد و سوال های بی جواب زیادی را در ذهن باستان شناسان به وجود آورده است.

آیا از این شهر بازدید داشته اید یا دوست دارید به بازدید از آن بروید؟

به نظر شما آن چنان که باید از این اثر نگهداری می شود؟

منتظر دیدگاه های تان هستیم...