سازه های آبی شوشتر | شکوه مهندسی ایران باستان

در سرزمینی زندگی می کنیم که از دیرباز به واسطه معماری و ساختار حیرت انگیزش زبانزد خاص و عام بوده است. ایران عزیزمان یادگاری های بسیاری از تاریخ پرفراز و نشیبش دارد که هرکدام با جلوه خاص شان بینندگان را انگشت به دهان می گذارند و آنها را به فکر وا می دارند. دوران هخامنشیان از جمله زمان هایی است که یک عمر می توان در مورد نظام مهندسی آثار آن صحبت کرد. شاید تخت جمشید و شکوه کاخ هایش از همه آثار این سلسله شناخته شده تر باشد؛ اما در گوشه و کنار ایران می توان به تماشای بناهای حیرت انگیز دیگری از این دوره نیز پرداخت و غرق حیرت شد. 

امروز سفری خواهیم داشت به جنوب ایران عزیزمان تا با یکی از آثار پادشاهان هخامنشی آشنا شویم که سنگ بنایش را به داریوش بزرگ نسبت می دهند. این ساختار حیرت انگیز را با عنوان سازه های آبی شوشتر می شناسند که در گوشه ای از استان خوزستان جا خوش کرده است و علاقه مندان را به سوی خود می خواند. سازه هایی که هنوز هم شکوه گذشته را دارند و یکی از افتخارات ایرانیان در فهرست میراث جهانی یونسکو به شمار می روند. با دیدن این مجموعه می توان به برگی از تاریخ این سرزمین پی برد و روزهای شکوهمندی را در آن جستجو کرد. 

با کارناوال همراه باشید و قدم به مجموعه جهانی سازه های آبی شوشتر بگذارید تا برای تان از جلوه های حیرت انگیز آن سخن بگوییم...

چرا سازه های آبی شوشتر؟

• یکی از آثار جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو است.
• از این محوطه به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی نام برده اند.
• یکی از آثار بی بدیل دوره هخامنشی و ساسانی است و اطلاعات خوبی از این دوران به ما می دهد.
• این اثر با توجه به زمان ساخت، از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان به شمار می رود.

آشنایی با سازه های آبی شوشتر | ساختاری پیچیده و جذاب

 کافیست از اهالی شوشتر سراغ سازه های آبی شهر را بگیرید تا به راحتی به آن برسید و از دیدن شکوهش لذت ببرید. این مجموعه یک سیستم آبیاری پیچیده بوده که بر اساس شواهد، قدمتش به دوران حکومت داریوش بزرگ و سده 5 پیش از میلاد باز می گردد.

ساکنان ایران زمین در زمان هخامنشیان تا ساسانیان با استفاده از طرحی هوشمندانه مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب ایجاد کردند تا از آب بیشتر بهره ببرند. امروزه شاید تنها بخشی از این ساختار پیچیده باقی مانده باشد؛ اما ریزش آب حاصل از پساب آسیاب‌ها، آبشارهای مصنوعی زیبایی را ایجاد کرده که به محوطه‌ای حوضچه مانند می ریزند و منظره ای حیرت انگیز را در دل شهر ایجاد کرده اند.

این مجموعه را می توان موزه زنده صنعت آب ایران باستان دانست که سندی بر اثبات دانش پیشرفته ایرانیان است در علوم مهندسی آب؛ دانشی که بسیاری در مورد آن چیزی نمی دانند. بستن مسیر رود کارون همزمان با احداث پل بر روی رودخانه ای که عرض آن بیش از 2 متر است و سپس مهار جریان آب و بالا آوردن سطح آب و روانه کردن آن به سوی زمین های کشاورزی در بیش از 1700 سال پیش با ابزارهای آن زمان چیزی نیست که بتوان آن را نادیده گرفت.

در ادامه در مورد این اثر بیشتر برای تان خواهیم گفت...

آثار شاخص سازه های آبی شوشتر

در فهرست میراث جهانی یونسکو این مجموعه شامل چندین اثر است که در ادامه به معرفی آنها می پردازیم:

1- بند میزان

برای کشاورزی باید زمین را با آب رودخانه آبیاری کرد که به دلیل پایین بودن سطح رودخانه از زمین ها باید آب را بالا آورد. امروزه آب را از رودخانه پمپ می کنند اما در گذشته خبری از پمپ نبود؛ پس سازه ای به نام بند را به وجود آوردند که عمود بر رودخانه ساخته می شد و با مسدود کردن جریان آب، سطح آن را بالا می آورد. بند با سد متفاوت است؛ سد را می سازند تا آب را پشت آن ذخیره کنند؛ اما بند را می سازند تا سطح آب را بالا بیاورند. آب از روی بند سرریز می شود؛ اما سد اجازه عبور آب را نمی دهد.

بند میزان سازه ای انسان ساخت است که پیشینه اش به دوران ساسانی باز می گردد و ساخت آن را به شاپور اول ساسانی نسبت می‌دهند. این بند، همان طور که از نامش پیداست، برای میزان یا تنظیم کردن آب رودخانه کارون بین دو شاخه بوده است. بند میزان آب کارون را به دو بخش تقسیم کرده و آن را به نسبت های ۲ و ۴ در رودهای گرگر و شُطِیط جاری می سازد. به دلیل میزان نسبت ها، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه هم می خوانند. گرگر با حدود 40 متر عرض در ابتدای شهر شوشتر توسط بند میزان از کارون جدا شده و در منطقه بند قیر در جنوب شوشتر دوباره در شاخه اصلی جاری می شود. گفته می شود در محل بند قیر، شهری ساسانی به نام روستاگ کواذ (رستم کواذ) وجود داشته و در منابع عربی اغلب به صورت رُستقباذ یا رستقاباد از آن یاد شده است. بعدها این مکان عَسْکر مکرم (عَسْکر عربی شده لشکر فارسی است) نام گرفت. عسکر مکرم یکی از ضراب خانه های سلسله آل بویه در قرن یازدهم نیز بود.

شُطِیط رودی است که در بدو ورود به جلگه خوزستان شکل می گیرد. شطیط و گرگر در نهایت با رود دز ادغام می شوند و کارون بزرگ را شکل می دهند. 

بند میزان را با استفاده از سنگ تراشیده شده شوشتر و ساروج ساخته اند. ساروج از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن و نوعی ملات است که برای ساختن آن از خاک رس و آهک استفاده می کنند. نمای بند میزان به صورت چند منحنی به هم پیوسته است و 10 دهانه آب رو دارد. 9 دهانه در ضلع شرقی قرار دارند و دهانه دهم که پهن تر است در غرب واقع شده است. بعد از دهانه دهم بند به صورت دیوار به سمت غرب امتداد می یابد تا به زیر پایه های برج تاریخی کلاه فرنگی می رسد.

با کمی توجه به تاریخ شوشتر می توان به اهمیت بند میزان پی برد. همین بس که شکسته شدن این سد ازدیاد فقر و بدبختی در شوشتر را به بار آورده و پابرجا بودن آن به‌ همراه دیگر سازه‌های آبی شوشتر باعث آبیاری ۴۰ هزار هکتار دشت شده است. این بند چند دهانه دارد که مهم ترین آنها دهانه‌ای است که تنظیم آب دو شاخه رودخانه را بر عهده دارد. اگر دِبیِ گرگر بیشتر از یک سوم شود، این دهانه آن را به شاخه شطیط منتقل می کند و عکس آن نیز آب اضافی شطیط را به گرگر می ریزد.

امروزه دهانه های این بند تاریخی، توسط شاخ و برگ و تنه درختان مسدود شده اند و این اتفاق فشار آب بر بدنه این سازه آبی را به دنبال دارد. آسیب به این بند جریان آب به سمت مجموعه آبشارهای شوشتر را نیز کند می کند و مقدمات تخریب آنها را فراهم می آورد.

2- برج کلاه فرنگی

برج کلاه فرنگی شوشتر اثری به جامانده از دوره قاجار است که در کنار رود شطیط قرار دارد و بقایای برج ۸ ضلعی را شامل می شود. این اثر بر فراز تپه کوتاهی ساخته شده است که به بند میزان اشراف دارد. گفته می شود این مکان محل نظارت قیصر روم یا شاپور ساسانی بر پهنه رودخانه و کار کارگران بوده‌ است. برخی دیگر نیز آن را جایی برای نظارت بر مقدار و شدت جریان رودخانه دانسته اند.

پی این برج 8 ضلعی، 4 متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد و ارتفاع خود برج نیز به 7 متر می رسد. نمای بیرونی این برج را سنگ‌های تراش خورده تشکیل می دهند که به مرور زمان از میان رفته اند و اکنون فقط 3 متر از آنها بر بدنه به چشم می خورد.

این اثر بخشی از سازه های آبی شوشتر به شمار می رود و علاوه بر ثبت جهانی به صورت جداگانه در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۶۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

3- رودخانه دست کند گرگر

نهر گرگر رودخانه ای دست کند و مصنوعی است که در شمال شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا می شود و به سوی جنوب می رود. گفته می شود که این رودخانه در دوره هخامنشی و برای تکامل سازه های آبی شهر حفر شده است. این نهر علاوه بر اینکه به عنوان بخشی از مجموعه سازه های آبی شوشتر به ثبت رسیده است، با شماره ۱۷۵۹۹ در فهرست آثار ملی ایران نیز قرار دارد. این رود 40 کیلومتر طول دارد و در نهایت با شاخه شطیط در هم می آمیزد.

از دلایل ساخت رود گرگر می توان موارد زیر را برشمرد:

کاستن حجم آب رود کارون: کاهش میزان آب هم خطر سیلاب را برای شهر کاهش می داد و هم امکان ساخت سازه های آبی مانند پل بر روی این رودخانه را به وجود می آورد. با کاهش جریان آب امنیت سازه ها نیز تامین می شد.

آبیاری زمین های بالادست رودخانه کارون: شیب طبیعی منطقه از شرق به غرب است که با حفر گرگر امکان جاری کردن آب در اراضی بالا دست کارون فراهم شد.

امنیت شهر: رودخانه گرگر مانعی برای جلوگیری از ورود دشمنان به شهر بوده و از لحاظ امنیتی نیز جایگاه ویژه ای داشته است.

4- پل بند گرگر

پل بند گرگر یکی از دروازه‌های ششگانه تاریخی شوشتر به شمار می رود که پیشینه ساخت آن به دوران ساسانیان باز می گردد. این بند ساخته شد تا مسیر آب را از رودخانه دست ساز و تاریخی گرگر منحرف کند و آب به سمت تونل های آسیاب های آبی به راه افتد. این بند با مسدود کردن رودخانه گرگر موجب بالا آمدن آب رودخانه و رسیدن آن به تونل های سه گانه مجموعه می شود. این تونل ها در 3 سطح متفاوت ساخته شده اند و حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پره‌های آسیاب منتقل می کردند. وظیفه هدایت آب از پشت پل بند گرگر به محوطه پایین دست بر عهده این تونل ها بوده و آب از طریق انشعابات فرعی برای تولید انرژی آسیاب ها و آبیاری باغ ها به کار می رفته است. این انشعابات فرعی در اصطلاح محلی نِیْر (Neir) نامیده می شوند که معادل نهر است و به تونل های کوچک اشاره دارد. سه تونل این بخش عبارتند از:

  تونل بلیتی 

عبور این كانال از زیر محله ای به نام بلیتی باعث شده تا چنین نامی را برای آن برگزینند. این تونل حدود 360 متر طول و حدود 5-7 متر عرض دارد و سطح آن بالاتر از بقیه تونل هاست. اختلاف سطح این تونل باعث شده تا به عنوان سر ریز پل بند گرگر کاربرد داشته باشد. عملکرد این تونل، گذراندن آب های سیلابی و آبرسانی به آسیاب های ضلع شرقی محوطه بوده است. 

تعدادی كانال فرعی از تونل بلیتی منشعب می شوند كه برخی از آنها جهت آبیاری زمین های پایین دست و آبرسانی به منازل به کار می رفتند و تعداد دیگر چرخِ آسیاب های ضلع شرقی را می گرداندند. بزرگترین خروجی و خروجی اصلی تونل بلیتی با نام توف دیدی شناخته می شود؛ چرا که این خروجی از سمت محوطه آبشارها قابل رویت نیست و فقط بخار حاصل از ریزش آب آن به چشم می خورد. دیدی در زبان محلی به معنای دود یا غبار به کار می رود. این خروجی فقط در سه ماه پر بارندگی یعنی ماه های آذر، دی و بهمن پر آب است و دیگر خروجی ها با نام های داراب خان و دو برادران در سایر ماه ها و در زمان پرآبی تونل دهانه شهر نیز آب دارند.

 تونل دهانه شهر

سطح تونل دهانه شهر از سطح تونل بلیتی پایین تر است؛ اما بالاتر از کانال سه کوره قرار دارد. این كانال مسیر کوتاه تری نسبت به تونل بلیتی دارد و دارای طول تقریبی 150 متر و عرض 1.5 تا 2 متر است. خروجی این تونل در قسمت شمال شرقی پل بند واقع شده است و به ضلع شرقی محوطه منتهی می شود. تونل دهانه شهر، آب تعدادی از آسیاب های ضلع شرقی با نام های دهانه شهر و حاج مندل را تامین کرده و سرریز آن در كانال های خروجی حاج مندل و دهانه شهر جاری می شود. این تونل به دلیل سطح به نسبت پایین، تقریبا در تمام سال به جز ماه هایی كه سطح آب خیلی پایین باشد دارای آب است.

تونل سه كوره

سه كوره، نام تونلی در شمال مجموعه آبشارهاست که سه ورودی دارد و به همین دلیل چنین نامی به خود گرفته است. این تونل در اغلب فصل ها زیر سطح آب قرار دارد و طول آن به حدود 100 متر می رسد. تامین آب آسیاب های ضلع غربی مجموعه بر عهده این تونل است. تونل سه كوره در مسیر حركت خود با یک تونل انحرافی در زیر پل بند گرگر، آب را به قسمت شمالی محوطه می رساند و موجب به کار افتادن آسیاب ها در این قسمت می شود. قرار گرفتن ورودی این كانال در پایین سطح رودخانه، باعث شده تا در تمام ماه های سال آب در آن وجود داشته باشد. خروجی اصلی این تونل به لوفا شهرت دارد که جمع لوف است. لوف در زبان محلی به آبی كه با شدت حركت و تولید موج كند اتلاق می شود.

پل بند گرگر 800 متر پایین تر از بند میزان، واقع شده است. پیشینه ساخت این اثر را به دوره صفوی نسبت می دهند و نمونه برداری ها و آزمایش های انجام شده بر روی نمونه آجر این پل حکایت از قدمت 470 ساله آن دارند. البته ناگفته نماند که این بند در دوره های پیشین به صورت صخره های طبیعی بوده است.

پل بند گرگر در شرق ضلع شمالی مجموعه آبشارها قرار دارد. این اثر علاوه بر قرارگیری در فهرست میراث جهانی در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۱۴ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.

در کتاب تذکره شوشتر، نوشته سید عبدالله جزایری درباره این بند چنین آمده است:

طهماسب سلطان ولد محمد سلطان مذکور سه سال حاکم بود و در ایام او بنای پل گرگر به اتمام رسید و قبل از آن مردم از روی بند میزان تردد می نمودند. و بانی پل ملا حسینی مردی درویش بی روزگار پریشان حال بود و چون این اراده کرد به هرکه اظهار نمود او را تمسخر و ملامت می کردند تا آنکه به طوف افتاده کمر عزیمت بر میان بست و توفیق الهی امداد نموده و به اتمام رسانید و ذکر خیر او به روزگار باقی ماند.و مبلغ ها از اخراجات فاضل ماند که ملا حسین طواحین (آسیاب ها) و دکاکین ساخت و املاک خرید. و تاریخ بنای پل را بدین وجه گفته اند «این پل از جهد حسینی شد تمام»

5- مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی

مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی، شاخص ترین بخش این مجموعه هستند که در کنار پل بند گرگر و در مسیر رودخانه دست کند گرگر خودنمایی می کنند. در این مجموعه تعداد قابل توجهی آسیاب آبی دیده می شود که نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب‌ها در گذشته به شمار می روند. گفته می شود که در محوطه‌ آبشارهای شوشتر حدود ۴۰ آسیاب قرار داشته که برای تهیه‌ آرد مورد استفاده بودند. همه محوطه آبشارها و سازه های آسیاب را از سنگ خارا و ملات آهک و ساروج ساخته اند و  اتاق های تودرتوی این بخش نیز از حجاری سنگ ها و دیواره های سنگی رود ایجاد شده اند. به طور کلی این مجموعه به سه بخش تقسیم می شود که عبارتند از:

محوطه شرقی

حدود 10 آسیاب در این محوطه به چشم می خورد که عبارتند از: آسیاب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق و دهانه شهر. هر یک از این آسیاب ها دو سنگ آسیاب دارند و آب مورد نیاز آنها از تونل دهانه شهر و از تونل بلیتی تامین می شود.

محوطه شمالی

ساختمان های موجود در این محوطه قدمت کمتری نسبت به دیگر ساختمان ها دارند. در این محوطه می توان این آثار را مشاهده کرد: آسیاب های خدایی، آسیاب رضا گلاب یا پنیری، آسیاب های رضوان، تاسیسات مربوط به کارخانه برق مستوفی که در سال 1332 احداث شده و تلمبه خانه که تامین کننده آب مصرفی شهر بوده است. تونل سه کوره آب این آسیاب ها را تامین می کند و آب مورد نیاز کارخانه برق نیز از تونل دهانه شهر می آید. 

 محوطه غربی

21 آسیاب در این بخش به چشم می خورد که در دو نوع شیبی و تنوره ای ساخته شده اند و آب آنها از تونل سه کوره تامین می شده است. آسیاب های محوطه غربی مانند یک جزیره بین كانال دوپلون و شاخه گرگر واقع شده اند و نزدیک شدن به آنها از طریق پلی سنگی به نام دوپلون میسر است. این پل دارای دو دهانه، 9 متر طول، 3 متر عرض و 5 متر ارتفاع است.

در گذشته بعد از دوپلون و در محدوده آسیاب های ضلع غربی یک ساباط (دالان سرپوشیده) با یک ورودی و دو خروجی قرار داشته که از آن به عنوان استراحتگاه مراجعان به آسیاب ها استفاده می شد؛ اما همزمان با تخریب آسیاب ها در سال های اخیر این بنا نیز از میان رفت.

 به جز آسیاب ها، کارخانه یخ جولازاده که در 1334 ساخته شده و یک تلمبه خانه آب نیز در این بخش دیده می شود. 

در محوطه غربی، پلکان سنگی بسیار بزرگی با 115 پله وجود دارد که راه ارتباطی بافت قدیم شهر با محوطه غربی بوده است و با استفاده از آن اهالی منطقه به سهولت به آب شرب مورد نیاز خود دسترسی پیدا می کردند. این پلكان با استفاده از عوارض طبیعی زمین احداث شده و ساختار آن یکی از شگفتی های مجموعه به شمار می رود. در ساخت این پلكان از قطعه سنگ های ماسه ای و گل یا مخلوط گل و آهک به کار برده اند.

در زیر این پلکان و بر بام آسیابی به نام لوعلی، ساختمانی مربع شکل با سقفی گنبدی دیده می شود که ظاهری شبیه به آتشکده دارد. از این اتاقک به عنوان نمازخانه و استراحتگاه آسیابان استفاده می کردند. این اتاقک به صورت چهارطاقی با طاق های جناغی بوده و از سه طرف باز است.

اتاقک هایی نیز در انتهای محوطه جا خوش کرده اند که ورود به آنها از طریق پلکان هایی که در صخره تعبیه شده اند امکان پذیر است.

قسمت های مختلف 

سطح این محوطه با خیابان شریعتی حدود 20 متر اختلاف ارتفاع دارد. ورودی مجموعه، ساباط شیبداری است که در كنار بقعه سید محمد ماهرو قرار گرفته و 3 متر پایین تر از سطح خیابان است. ساباط راهرویی طولانی و مسقف است که در برخی شهرهای ایران دیده می شود. در سازه های آبی شوشتر دو طرف ساباط را به کارگاه سنتی حریربافی و شمدبافی اختصاص داده اند. در سراشیبی راهروی ساباط صدای آب شنیده می شود و پس از آن مجموعه ای از ساختمان های پیچ درپیچ با سقف کوتاه خودنمایی می کنند. محل گذر آب در کف این اتاق های تودرتو ساخته شده است و همه معابر کف اتاق ها به یک حوضچه می رسند. کف این حوضچه چرخ پره چوبی بزرگی تعبیه شده که با فشار آب ورودی می چرخد. این چرخ موجب چرخش اهرم سنگین آسیاب می شود و سنگ بزرگ آسیاب گندم را به آرد تبدیل می کند.

پس از اتاق های تودرتوی آسیاب آبی محوطه آبشارهای «توف بلیتی» پیش روی تان قرار می گیرد.

ورودی محوطه آسیاب ها دو پلکان است: پلكان شرقی معروف به پلكان شاهی و پلکان اصلی که در گذشته محل ورود احشام بوده است. در كنار پلکان دوم ایوان بلندی دیده می شود كه گویا در گذشته محل استراحت آسیابان بوده است. این پلكان در انتها به محوطه غربی آسیاب ها می رسد.

اجزای این مجموعه عبارتند از: پل بند گرگر، تونل بلیتی، تونل دهانه شهر، تونل سه کوره، آسیاب ها، پلکان‌های مجموعه آسیاب ها، ساباط ها یا دالان های سرپوشیده مجموعه آسیاب ها، تاسیسات جدید مجموعه آسیاب ها، پل دوپلون، محوطه سیکا و چهارطاقی

سیکا

شاخه گرگر در 600 متری پایین دست بند میزان به صخره ای طبیعی برخورد می کند که به پل گرگر شهرت دارد و مانند بند، سطح آب را در ترازی مشخص نگه می دارد. برای عبور دادن آب از این صخره از تونل ها استفاده کرده اند. آب در اینجا بالا می آید و فشار آب بر روی تونل ها بیشتر شده و آب با سرعت زیادی خارج می شود. در گذشته نیروی حاصل از این فشار آب، 32 آسیاب محوطه سیکا را می چرخاند. بنابراین سیکا بخشی از کانال‌های آبرسانی به آسیاب ها محسوب می شده است.

سیکا محلی جهت استراحت و تفریح نیز بوده است و با دو بخش مسقف، در انتهای ضلع غربی مجموعه قرار دارد. دسترسی به فضای درون سیکا از طریق چند پله دستکند ممکن می شود و درون آن یک حوض 8 ضلعی با کانال‌های کوچک خودنمایی می کند. آب این حوض از طریق یک جوی تامین می شود. این جوی از دیواره سیکا بیرون می آید و از طریق دو کانال کوچک به رودخانه گرگر می رسد.

 بعدها در دوره قاجار و در زمان حکومت محتشم -از حکام محلی- سدی در این مکان زدند و آن را تبدیل به تفرجگاهی کوچک کردند. پس از احداث سد آب از یک قسمت داخل و وارد یک 8 ضلعی گود می شد و از این 8 ضلعی به دو کانال می ریخت؛ سپس از آنجا به سوی رودخانه می رفت.

در مورد معنای سیکا هنوز اتفاق نظری وجود ندارد؛ اما لغت نامه دهخدا این واژه را نوعی مرغابی می داند و یا آن را نوعی درخت و قومی از هندوان دارای مهب و شنو که شعبه‌ای از آیین بودائیست می نامد.

پلکانی ۴۰۰۰ ساله

پلکان سنگی دست سازی در جنوب محوطه آبشارها به چشم می خورد که بیش از ۲۰۰ پله دارد و موجب اتصال محوطه آبشارها به نقاط مسکونی مشرف به مجموعه می شود. «هرودت» در 2 هزار و 500 سال پیش قدمت این پلکان را 1000 سال عنوان کرده است و سنگ نوشته های موجود در مسیر آن حکایت از قدمت باستانی این اثر دارد. در مسیر پلکان اتاق هایی دیده می شود که گویا محل استقرار نگهبانان سازه های آبی بوده اند. گفته می شود قدمت این اتاقک ها به بیش از ۴ هزار سال می رسد و معماری و سقف کوتاه آن مهر تاییدی بر جایگاه نگهبانی آنهاست. پنجره های این اتاق ها درست روبه روی دهانه آبشارهاست و دید خوبی به نگهبانان می داده اند.

شوادون

اتاقک هایی به موازات مجرای شتاب دهنده آب ورودی به آسیاب های آبی قرار دارند که از حجاری سنگ و صخره های شنی هستند. این اتاقک ها به شوادون یا همان شبستان شهرت دارند و در گذشته به عنوان محل استراحت آسیابانان در روزهای گرم تابستانی مورد استفاده قرار می گرفته اند. پنجره های کوچکی در دیواره های این اتاقک ها ساخته شده است و در سقف آنها پنجره هایی رو به بالا وجود دارد. چینش پنجره های این اتاقک ها به گونه ای  است که آسیابان می توانسته هم بر چرخ سنگی بزرگ آسیاب نظارت کند و هم میزان و سرعت آب ورودی به مجرای شتاب دهنده آب را ببیند. همچنین نظارت بر کار کارگران «گندم ریز»، «آرد بر» و «سبوس جمع کن» نیز از این اتاقک ها میسر بوده است. شوادون تا چند سال پیش محل تفریح و شب نشینی های مردم شوشتر هم به شمار می رفت و میزبان خانواده ها در شب های طولانی زمستان های خوزستان بود.

 آسیاب ها

در این محوطه دو نوع آسیاب به چشم می خورد که عبارتند از: «تنوره ای» با پره محور عمودی و «شیبی» با پره محور افقی. در اینجا توضیح کوتاهی درباره این آسیاب ها به شما ارایه می دهیم:

آسیاب تنوره ای

در این آسیاب، چرخاب با فشار نیروی آبی كه در تنوره یا چال انباشته می شود، می چرخد. در آسیاب تنوره ای آب از كانالی با ارتفاع زیاد به توره یا چاه می ریزد و در انتهای تنوره به دریچه ای به نام جَوَن می رسد. جون 30 الی 40 سانتیمتر قطر دارد و آب با فشار زیاد از آن خارج می شود. آب خارج شده از جون با برخورد به پره ها موجب چرخیدن آسیاب، حول محور عمودی می شود.

آسیاب شیبی

آسیابی که پره های آن در شیب کانال آب قرار دارد و نیروی آب موجب چرخش آن حول محور افقی می شود. در سال های اخیر استفاده از آسیاب های شیبی دیگر رونق سابق را ندارد و آسیاب های تنوره ای جایگزین آنها شده اند. در آسیاب شیبی از تسمه، جهت تبدیل نیروی چرخشی افقی به عمودی، استفاده می شود و همین امر استهلاک را بالا می برد. به همین دلیل این نوع آسیاب نسبت به آسیاب تنوره ای پر خرج تر است و در مواردی صرفه اقتصادی ندارد.

سنگ آسیاب در شوشتر از چند پاره سنگ تشکیل شده است و دلایل یکپارچه نبودن آن عبارتند از:

حجم زیاد آب و سایز سنگ که باید بزرگتر باشد.

جابه جایی سنگ سخت است.

استحکاک زیاد و سایش سنگ بسیار بالاست.

 جنس سنگ بومی منطقه برای این کار نامرغوب و نامناسب است.

قدرت و حجم آب، ابعاد سنگ آسیاب را تعیین می کند و در آسیاب های محوطه آسیاب های شوشتر قطر سنگ آسیاب حدود 1 متر و ارتفاع آن 35 سانتی متر است.

ساختمان آسیاب ها

ساختمان آسیاب ها را می توان در دو بخش مورد بررسی قرار داد:

بخش رویین: این بخش شامل یک یا دو اتاق تودرتو با پوشش گنبدی و درگاه های طاقی است. استفاده از سنگ های ماسه ای تراش خورده در ساختمان آسیاب ها به چشم می خورد و در پوشش آنها نیز آجر به کار رفته است. برخی از این ساختمان ها بیش از 1 آسیاب دارند.

بخش زیرین: به این بخش زیریو نیز گفته می شود و کانال ها و تونل های آبی را شامل می شود که پره های آسیاب در آنجا می چرخند.

تصاویری از محوطه سیکا

6- پل بند برج عیار

پل بند «برج عیار» یا «صابئی» بر روی رود گرگر و پایین دست آبشارها واقع شده است و پیشینه ساخت آن را به دوران ساسانی نسبت می دهند. سید محمد علی امام شوشتری در تاریخ جغرافیای خوزستان درباره نامگذاری این بند چنین نوشته است:

محدوده بند عیار را در حال حاضر صابی می نامند که احتمالا این نامگذاری حاصل یک واقعه مهم باشد. می توان تصور نمود که در اثر یک توطئه از پیش برنامه ریزی شده بوسیله متعصبین مذهبی شوشتر، مردم بر سر صائبین ساکن در این محل ریخته و تعدادی از آنها را کشته و مابقی به حال فرار به اهواز و محمره و دیگر جاها نقل مکان کردند. بنابراین این بند بنام صابئی کش نیز معروف شده است.

برخی بر این باورند که برج عیار نام ظرفی برای نگهداری زیورآلات زنان در گذشته بوده و این برج نیز با ذخیره طلای یکی از زنان بازسازی شده است.

بقایای این بند در حال حاضر در سه قسمت به چشم می خورد که دو قسمت آن کنار رودخانه گرگر قرار دارد و هرکدام 150 متر هستند. بر اساس شواهد برج عیار یک برج نسبتا بزرگ بوده که برای اندازه گیری میزان آب از آن استفاده می کردند. سنگ های به کار رفته در ساخت برج ابعاد متفاوتی دارند؛ اما رج های دیواره در ساختمان کاملا منظم چیده شده اند. این برج از سمت خارج و داخل دارای اندودی از ملات ساروج بوده و در ملات آن نیز مقدار کمی ماسه به کار رفته است. در قسمت بالای برج، نواری به چشم می خورد که حدود 30 سانتی متر عرض دارد و کمی از بدنه بیرون زده است. 

قوس به جامانده از ساختمان نشان می دهد که این برج قطری حدودا 15 متر داشته است. ارتفاع دیوار قوسی شکل به 5/4 متر و عرض و طول آن به ترتیب به 5/4 و حدود 20 متر می رسد. سنگ ماسه و ملات ساروج مصالح به کار رفته در این برج را تشکیل می دهند.

کمی آن طرف تر و بر روی صخره کنار ساحل دنباله یک دیوار قدیمی به صورت قوسی شکل دیده می شود که گویا برای مهار کردن آب از آن استفاده می شده است. این دیواره حدود 80 سانتی متر از سطح رودخانه ارتفاع دارد و به ظاهر ارتفاع آن با برج یکسان بوده است. چند ردیف شبه پلکان در سطح خارجی دیوار و به طرف رودخانه وجود دارد که پله های آن حدود 25 سانتی متر طول و حدود 20- 15 سانتی متر عرض دارند. برخی به اشتباه این پله ها را محلی برای برداشت آب تلقی می کنند؛ اما با توجه به شیب زیاد آنها به نظر می رسد که برای اندازه گیری میزان آب کاربرد داشته اند.

گفته می شود این بند سطح آب را برای استفاده در باغ های میوه بالا می آورده و مرکبات بسیاری را نصیب مردم می کرده است. نام این پل بند علاوه بر فهرست میراث جهانی، با شماره 2940 در فهرست آثار ملی ایران نیز قرار دارد. 

7- نیایشگاه صابئین

 در سمت شرق بند برج عیار بقایای اتاقک ها و کانال هایی دیده می شود که به شکل صلیب ساخته شده اند و به گفته دکتر رهبر مربوط به پرستشگاه صابئین هستند. منداییان یا صابئین پیروان یحیای تعمیددهنده هستند و یکی از اقلیت‌های مذهبی ایران، عراق و سوریه به شمار می روند.

این محوطه قبلا درون باغ بسیار بزرگی واقع شده بود که در اواخر دوره قاجار به خانواده حکیم تعلق داشت. آب این مجموعه از تونلی به نام تونل باغ حکیم -شاخه ای از تونل بلیتی- تامین می شده است. در دوره صفوی تا قاجار صابئین به عنوان نیایشگاه مورد استفاده قرار می گرفت و تاسیسات مذکور عبادتگاه و محل اجرای مراسم مذهبی این قوم نیز در همین محوطه قرار داشت.

8- قلعه سلاسل

قلعه سلاسل شوشتر دژی بسیار بزرگ در کنار رود شطیط است که این بخش ها را در بر دارد: حیاط‌های مفصل و متعدد، سربازخانه‌ها، طویله‌ها، حمام‌ها، شبستان‌ها، برج‌ها، باغچه‌ها، قورخانه، نقاره خانه، حرم خانه، آشپزخانه، قاپی‌ یا دروازه های متعدد، حوض‌های بزرگ، حصار و خندق.

این قلعه جزو قلعه‌های چند وجهی محسوب می شود و به شکل بیضی بنا شده است. اکنون بیشتر عمارت‌های این قلعه از میان رفته اند و تنها اتاق‌های زیرزمینی، فضاهای زیرزمینیِ رایج در جنوب ایران موسوم به شوادان و تونل‌های داریون (در ادامه در موردش سخن خواهیم گفت) در آن به چشم می خورند. این قلعه 2 در بزرگ دارد و خندقی در سمت شمال و شمال شرقی آن به چشم می خورد که در جنوب به نهر داریون می رسد.

متون تاریخی حکایت از وجود این قلعه در زمان هخامنشیان دارند و گفته می شود قلعه تا حدود ۵۰ سال پیش همچنان سرپا و آباد بوده است.

این قلعه، هم نقش دفاعی از شهر شوشتر داشته و هم مرکز کنترل نهر داریون و محل استقرار والی خوزستان به شمار می رفته است. مادام ژان دیولافوآ باستان‌شناس معروف اعزامی دولت فرانسه در سال ۱۸۸۱م درباره این قلعه چنین می گوید:

قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است، و در روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد. در پای این کوه هم یکی از شعب کارون که شطیط نام دارد عبور می‌کند، و ساختمان‌ها و استحکاماتی که از عهد ساسانیان باقی مانده‌اند آن را از طرف شهر قابل دفاع می‌سازند.

قلعه سلاسل بارها و بارها مورد مرمت قرار گرفته است؛ یک بار به دست فتحعلی خان پسر واخشتوخان در قرن 11 هجری، بار دیگر در سال 1237 به دست محمد علی میرزای دولتشاهی، به امر نظام السلطنه حسینقلی خان مافی در سال 1307 و ... . شوادانِ بزرگ قلعه در سال 1307 بازسازی و مرمت شده است و کف و دیوارهای آن را با کاشی‌های آبی رنگ تزیین کرده اند. ظاهرا این شوادان محل استراحت بزرگان نظامی در تابستان بوده است. برخی نام سلاسل را مربوط به ابی سلاسل می‌دانند که در قرن 4 دست به مرمت این اثر زده است. در دوران قاجار والی خوزستان عمارتی حکومتی در 3 طبقه و در سمت شمال این قلعه ساخت.

در دهه 40 باقی مانده قلعه را تخریب کردند تا با استفاده از مصالح آن در قسمت غربی قلعه ساختمان ادارات دارایی قند و شکر و غله و دخانیات را احداث کنند.

نکته مهم درباره این قلعه این است که به جز قابلیت های نظامی، کارایی اصلی آن را در ارتباط با امور شبکه آبیاری، حفاظت و مرمت مجموعه سازه های آبی و اداره کردن تقسیم آب در اراضی جنوبی شوشتر نیز باید در نظر گرفت.

9- بند ماهی بازان شوشتر

بند ماهی‌بازان یا بند خداآفرین، یک بند طبیعی در مسیر رودخانه گرگر و در اراضی محله تاریخی دستوا در شوشتر است که بر اساس شواهد در زمان حفر رودخانه گرگر ساخت آن را پیش بینی کرده اند. پیشینه ساخت این پل به دوره ساسانیان باز می‌گردد و علاوه بر درخشش نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره 4207 در فهرست میراث ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.

این بند برای بالا آوردن فشار آب و بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده و شامل یک رشته سنگ یکپارچه است که در وسط آن دیوارهایی به عنوان مجرای گذر آب قرار دارد. اکنون دو قسمت این دیوارها به جای مانده اند:

 یک قسمت در منتهی الیه بازوی شرقی رودخانه قرار دارد و دیواری مرکب از دو قطعه موازی به ارتفاع 5/1 متر است.

قسمت دیگر در اواسط بند و مرکب از سه دیوار موازی است که بستر رودخانه را به صورت عمودی قطع می کنند و سه مجرای آب آنها را از یکدیگر جدا می سازد. ارتفاع تقریبی این دیوارها بین 2 تا 4 متر است.

در اوایل بند و در منتهی الیه غربی آن آثار چند کانال کوچک به چشم می خورد که به صورت یک جوی با عرض نیم متر در سنگ ایجاد شده است. با توجه به آثاری که چند قدم پایین تر از این قسمت و در جنوب آن قرار دارد می توان حدس زد که اینجا سدی به فرم سدهای نعل اسبی بوده است. دو سوی این سدها را کوتاه می ساختند تا فشار جانبی آب، ابتدا و انتهای سد را بیش از سایر قسمت ها تحت فشار قرار ندهد و منجر به شکستن آن نشود. در طول سد آبراهه هایی دیده می شود که گویا جای دریچه و محل ریزش آب سد بوده اند.

این سد هم مانند بیشتر سدهای منطقه، هم برای انباشتن آب و هم برای عبور و مرور کاربرد داشته است. مردم می توانستند از روی آن بگذرند و خودشان را از شهر یا منطقه دستوا به منطقه دیگر برسانند.

10- کانال داریون

کانال داریون، نهر داریوش یا دارا عنوان نهری دست کند است که در دوره داریوش اول هخامنشی حفر شده است. این کانال، آب را از شمال شهر به سوی جنوب و از غرب به داخل شهر شوشتر و زمین های کشاورزی می رساند.

این نهر که وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر را بر عهده داشته است از رود شطیط جدا می‌شود و پس از طی مسافتی دوباره به آن می پیوندد. دهانه نهر داریون در زیر قلعه سلاسل واقع شده است و میر آب‌ها از همین قلعه آن را کنترل می کردند. میر آب ها مدیر و محاسبه گر زمان و ساعت آبی بودند و در راستای تقسیم عادلانه و تعیین زمان تحویل دادن آب قنات به افراد تلاش می کردند. 

این نهر علاوه بر اینکه بخشی از اثر جهانی سازه های آبی شوشتر است، با شماره ۴۱۴۱ در فهرست آثار ملی نیز قرار دارد.

11- بند خاک

بند خاک، سدی به جامانده از دوره ساسانیان است که آب را از نهر داریون به نهر رقط منتقل می کند. نهر رقط کانال آبی است که از داریون جدا می شود و به گرگر می پیوندد. در هنگام طغیان نهر داریون خطر سیل دشت میاناب شوشتر را تهدید می کرده است و بند خاک با هدایت قسمتی از آب به نهر رقط موجب رفع این خطر می شده است. در مسیر رقط به جز این بند، بندها و پل های دیگری از جمله پل بند لشکر، پل شاه علی، پل آشیخ بها (ملت) و بند شرابدار نیز به چشم می خورد. 

در واقع نهر داریون در بند خاک به 2 شاخه تقسیم می شود:

شعبه اصلی که به سمت جنوب مسیر خود را ادامه می دهد و پس از طی 33 کیلومتر در محلی به نام بند عرب حسن به رودخانه شطیط می پیوندد.

شعبه دوم یا رقط که پس از عبور از زیر پل بند لشکر در رودخانه گرگر جاری می شود.

مصالح مورد استفاده در این سد، سنگ صخره ای و ملات ساروج است و به خاطر وجود دو ستون خاکی بزرگ در اطراف بند، آن را به این نام می خوانند. در دهه 60 با ایجاد خیابان کمربندی قسمت زیادی از این اثر تخریب شد و به زیر آب رفت اما بقایای آن هنوز هم خودنمایی می کنند. 

بخشی از این بند دارای پنج دهانه 72/1 متری است و ستون هایی به ارتفاع حدود 33/1 متر در آن دیده می شود. دیواره اصلی بند دارای جهت غربی - شرقی است و قسمت شرقی بند به صورت یک بازو به سمت شمال شرق ادامه می یابد. از بازوی بند دیواری به سمت شمال کشیده شده است که با یک بازوی دیگر در جهت غرب ارتباط دارد. در واقع این بازوها و خود بند اصلی یک مخزن نگهداری آب را شکل می دهند و دیوارهای الحاقی در جنوب آن برای خروج آب ساخته شده اند. با توجه به شواهد این بند عملکرد نگه دارنده با فضاهای مخزنی و خروج آب داشته است. این بند علاوه بر ثبت جهانی در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۸۷۴ در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است.

12- پل بند شادروان

با حفر بند گرگر مقدار جریان آب در کارون کم شد و سطح آب پایین آمد. این اتفاق باعث شد تا آب در نهر داریون جریان یابد. به همین دلیل پل بند شادروان احداث شد. این سازه امکان گذر از رودخانه را فراهم می آورد و باعث بالا آمدن سطح آب نیز می شد. 

پل بند شادِروان یا بند قیصر اثری مربوط به دوران ساسانی است که برخی از آن با عنوان قدیمی‌ترین پل جهان یاد می کنند. این پل ۴۴ دهانه داشته که در حال حاضر آثار 16 دهانه طاق دار و 8 دهانه بدون طاق آن دیده می شود. این بند در ۳۰۰ متری جنوب بند میزان بر روی رود شطیط قرار دارد و بقایای آن را در کنار پل آزادگان می توان دید. عرض دهانه های پل 8 متر و عرض پی ها 7 متر است. پل از کف رودخانه 10 متر ارتفاع دارد. سنگ، آجر، ساروج و گچ مصالح تشکیل دهنده این پل هستند. ارتفاع بند پل از کف رودخانه حدود 5 متر و طول تاج آن 200 متر است. هر دهانه بین دو پایه مستطیل شکل است که نوک تیز آن در جهت خلاف جریان آب قرار دارد. بر بالای این پایه ها دریچه های کوچکتری ساخته اند تا در هنگام طغیان رودخانه به عبور آب کمک کنند. چند دهانه پایین تر از دیگر دهانه ساخته شده اند و زیر سازی نیز با استفاده از سنگ های بزرگ و سنگین صورت گرفته است. 

به استناد شواهد تاریخی شاپور یکم ساسانی پس از اسارت والریانوس -امپراتور روم- او و سپاهیانش را وادار به کار در ساختمان سد نزدیک به شوشتر کرد. آنها مجبور شدند برای جبران خرابی هایی که در شهرهای مرزی به بار آورده بودند، زیر نظر مهندسان ایرانی به احداث این پل بند مشغول شوند. تصویر این پیروزی در نقش رستم واقع در نزدیکی تخت جمشید، به صورت نقش برجسته وجود دارد. در این نقش امپراتور روم در برابر شاپور ساسانی زانو زده است. شواهد حکایت از آن دارند که شاه ایران اسیران رومی را در ناحیه گندی شاپور و شوشتر مستقر کرد و ایرانیان هم سد و پل بزرگ شوشتر را با الهام از کار مهندسان رومی بنا کردند.

طول این سد ۱۵۰۰ قدم بود و امروزه به منظور برگرداندن آب کارون به مزارع از آن استفاده می شود. 

فردوسی در شاهنامه خود ابیاتی را به وصف ساخت پل شادروان اختصاص داده است:

همی برد هر سو برانوش را بدو داشتی در سخن گوش را

یکی رود بد پهن در شوشتر که ماهی نکردی برو بر گذر

برانوش را گفت گر هندسی پلی ساز آنجا چنان چون رسی

که ما بازگردیم و آن پل به جا بماند به دانایی رهنمای

   به رش کرده بالای این پل هزار  بخواهی ز گنج آنچه آید به کار

تو از دانشی فیلسوفان روم فراز آر چندی بران مرز و بوم

چو این پل برآید سوی خان خویش برو تازیان باش مهمان خویش

ابا شادمانی و با ایمنی ز بد دور وز دست اهریمنی

به تدبیر آن پل باستاد مرد فراز آوریدش بران کارکرد

بپردخت شاپور گنجی بران که زان باشد آسانی مردمان

چو شد شه برانوش کرد آن تمام پلی کرد بالا هزارانش گام

چو شد پل تمام او ز ششتر برفت سوی خان خود روی بنهاد تفت

13- پل شاه علی

پل شاه علی یا بند شاه علی اثری به جا مانده از دوره صفوی است که بر روی نهر داریون قرار دارد. به نظر می رسد این پل ارتباط بین شوشتر با روستاهای جنوبی آن را فراهم می کرده و تا دوره پهلوی دوم مورد استفاده قرار می گرفته است. شایان ذکر است که پس از احداث پل جدید بین اهواز و شوشتر دیگر از این پل استفاده ای نمی شود. 

پل دارای طاق هایی بوده که امروزه تنها 3 عدد از آنها باقی مانده است. این طاق ها را از آجرهایی با ابعاد 21*20 سانتی متر ساخته و در بدنه پلسنگ لاشه و سنگ های صخره ای و ملات ساروج به کار برده اند.

این اثر به عنوان بخشی از مجموعه سازه های آبی شوشتر به ثبت جهانی رسیده است؛ اما نام آن از تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۹۳۸ در فهرست آثار ملی ایران نیز قرار دارد.

14- پل بند لشکر

پل بند لشکر اثری است که ساخت آن به دوران ساسانیان باز می گردد و بر روی نهر رقط و کنار بقعه امامزاده عبداله قرار دارد. گفته می شود این پل بند در کنار یکی از دروازه‌های ششگانه تاریخی شوشتر قرار داشته است و هنوز آثاری از حصار شوشتر در کنار آن به چشم می خورد.

این پل نقش حیاتی در ارتباط بین شوشتر با آبادی های جنوب آن داشته و در ساختمان آن، قلوه سنگ، ماسه سنگ و ملات ساروج به کار رفته است. در انتهای ضلع شمالی پل و برفراز یک صخره، اتاقکی صخره‌ای به شکل چهارطاقی به چشم می خورد که گویا قبل از اسلام کاربرد مذهبی داشته و سپس به عنوان نواقلی (اتاقک نگهبانی) از آن استفاده کرده اند.

در ضلع جنوبی پل بند، بقایای سه آسیاب سنگی دیده می شود که ساکنان محلات مجاور آرد مورد نیاز خود را از آنجا تامین می کردند. در حدود 200 متر پایین‌تر از پل بند لشکر، حصار باروی قدیمی وجود دارد که به نام قلعه نظامی خرم شناخته می شود. پل بند لشکر 13 دهانه آبرو دارد و عرض پل 4 متر و میانگین ارتفاعش 8/35 متر است. اکنون 12 دهانه پل در طول 183 متر باقی مانده است. در غرب رودخانه نیز بازویی عمود بر پل ساخته اند که امروزه تنها قسمتی از آن دیده می شود.

طاق‌ها و شکل آنها از طاق‌های دوره صفوی است و حکایت از مرمت اثر در این دوران دارند. در عصر قاجار 5 دهانه پل تخریب شد و مردم با الوار آن را تعمیر کردند که آن هم بر اثر فشار آب از میان رفت.

درحال حاضر این پل بند را سالم ترین پل بند به جا مانده از دوره ساسانی به شمار می آورند. این بند هم در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد و هم در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۵۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

15- بند شرابدار

این بند در مسیر نهر رقط و به صورت شرقی-غربی واقع شده است و پیشینه ساخت آن به دوران ساسانیان باز می گردد. این سازه بین پل بند لشکر و بند خداآفرین قرار گرفته و در ضلع جنوبی آن قسمتی از حصار شهر دیده می شود.

بند شرابدار دارای دو انحنا در ضلع شرقی و غربی است که طول ۳۵ متر، عرض ۲ متر و ارتفاع ۱ متر دارند. سنگ لاشه و ملات ساروج مصالح به کار رفته در این اثر را تشکیل می دهند و ساختار زیر بند ماسه‌سنگ یکپارچه است. این بند با بالا آوردن سطح آب موجب سیراب کردن قسمتی از اراضی کشاورزی و باغ‌های اطراف می شده است و به دلیل وجود باغ‌های انگور در اطراف آن، نامش را شرابدار گذاشته اند. 

نام این اثر علاوه بر فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره 4218 در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.

16- بند دختر

بند دختر نام آب بندی است که در حدود سه کیلومتری شمال شهرستان شوشتر قرار دارد؛ جایی که رود کارون از کوهستان به جلگه وارد می شود و بستر رود کمترین عرض خود را دارد.

پیشینه ساخت این بند به دوران ساسانیان باز می گردد و به سبب نزدیکی با قلعه دختر این نام را برای آن برگزیده اند. بند دختر آب‌ کارون را در پشت خود جمع می کرده تا آب در دو تونل در دو سوی رودخانه جاری شود. 

بقایای دو قلعه تاریخی (ساسانی) در دو سوی رودخانه به چشم می خورد که با نام‌های قلعه دختر و قلعه رستم خوانده می شوند. واژه دختر و رستم نشان دهنده جنس مذکر و مونث آب است و از نام دو ایزد آب تیشتر (مذکر) و آناهیتا (مونث) ناشی می شود. برخی دلیل نامگذاری این بند را نسبت دادن آن به آناهیتا -الهه آب‌های روان و باروری- می دانند. 

کارکرد سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر بی‌مانندترین نمونه استفاده بهینه از آب در ادوار کهن به شمار می رود. مجموعه‌ سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی در این محوطه به صورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی شکل گرفته اند و کاملا در ارتباط با یکدیگر کار می کنند. شاید سوال شما هم همین باشد که این مجموعه چگونه کار می کند؟

همه چیز از سد گرگر آغاز می شود. این سد مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب در پشت آن بالا می آید تا به سه تونل حفر شده در تخته سنگ برسد.

این تونل ها آب را به مجموعه هدایت می کنند و به وسیله آنها آب در کانال های متعدد جریان می یابد. آب پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها به شکل آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند می ریزد. این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، به داد مردم می رسیده و آب مورد نیاز ساکنان شهر را تامین می کرده است. 

تاریخچه سازه های آبی شوشتر

شاید در نگاه اول این سوال در ذهن تان شکل بگیرد که چرا نیاز به این سازه ها در شهر احساس شد؟

در اینجا برای پاسخ به این سوال باید قدری در مورد تاریخچه شوشتر بدانیم. قدیمی‌ترین آثاری که در این شهر کشف شده اند، به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ تعلق دارند. مجاورت شوشتر با کارون، موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی را در این شهر در اختیار اقوام مختلف می گذاشت و به همین دلیل بسیاری به سکونت در آن تمایل نشان می دادند. شواهد نشان می دهند که شوشتر در دوره عیلامی به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل اعتبار خاصی داشته است. در دوره سلطنت اردشیر یکم، از سال ۴۶۵ تا ۴۲۴ پیش از میلاد، این شهر تجدید بنا شد و به صورت جزیره‌ای میان آب ها در آمد. همین مساله لزوم وجود سازه های آبی به صورت کانال ها، پل بندها و آسیاب ها را بیش از پیش پر اهمیت جلوه داد و چهره شهر با حضور سازه های جدید دگرگون شد. البته سنگ بنای این سازه های آبی پیش از این توسط داریوش بزرگ گذاشته شده بود و در این دوره تکامل چشم گیری یافت.

شوشتر در دوره اشکانیان به عنوان پایتخت حاکمان محلی خوزستان در نظر گرفته شد و در زمان ساسانیان یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار می آمد. به روایت تاریخ، آبادانی شوشتر در زمان شاپور ساسانی به اوج رسید و این شهر درخشان‌ترین دوره تاریخی حیات خود را داشت. در این زمان با تجهیز تاسیسات آبیاری، کشاورزی به حرفه ای پررونق بدل شد.

 ساختمان آسیاب های محوطه، بیشتر در دوران صفوی ساخته شده اند و سیل سال 1342 آسیب هایی جدی به آنها وارد کرده است. البته پی ساختمان این آسیاب ها به دوره ساسانی تعلق دارد كه در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفته و به شکل کنونی در آمده اند.

امروزه از شوشتر با عنوان موزه بناها و سازه‌های آبی یاد می کنند و از این جهت آن را شهری کم‌نظیر در سراسر جهان می دانند.

مراحل احتمالی ساخت مجموعه سازه های آبی شوشتر

با توجه به اسناد تاریخی و پژوهش های کارشناسان، می توان مراحل احتمالی زیر را برای ساخت سازه های آبی شوشتر در نظر گرفت:

مرحله اول: حفر نهر داریون

مرحله دوم: حفر کانال انحرافی در مسیر رود کارون که در واقع آغاز ساخت مجموعه اصلی سازه های آبی شوشتر به دستور شاپور ساسانی است. 

مرحله سوم: حفر نهر گرگر که می توانسته همزمان با مرحله یا مراحل قبل هم آغاز شده باشد.

 مرحله چهارم: ساخت پل بند شادروان که مورخین رومی از آن با عنوان "بند شاپور" نام برده اند.

 مرحله پنجم: سنگ فرش کردن بستر طبیعی کارون که برای جلوگیری از تخریب شالوده و پی های ساخته شده در بستر رودخانه صورت گرفت. سازندگان از پل بند شادروان، به طرف شمال و در جهت خلاف جریان آب، تا کمی بالاتر از بند میزان (بیش از هزار و دویست متر) را با سنگ های تراشیده شده پوشاندند. تمامی این سنگ ها نیز در ابتدا با بست های آهنی، به هم دوخته شدند و سپس آنها را با ملات های مستحکم، به هم وصل کردند.

مرحله ششم: ساخت قلعه سلاسل که قدیمی ترین اشاره به آن در جریان فتح ایران به وسیله اعراب مسلمان و در حدود سال 640 است؛ اما بر اساس شواهد قدمت آن به پیش از این دوران باز می گردد. 

مرحله هفتم: ساخت بند میزان

مرحله هشتم: ساخت برج کلاه فرنگی

 مرحله نهم: ساخت پل بند گرگر، حفر کانال های انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیاب ها

دیدنی های اطراف

 خانه تاریخی مرعشی در فاصله 750 متری

بازار شوشتر در فاصله 1.5 کیلومتری

ثبت ملی و جهانی سازه های آبی شوشتر

در فهرست آثار ملی ایران بخش های مختلفی از مجموعه سازه های آبی شوشتر به ثبت رسیده اند که پیش از این به آنها اشاره کردیم؛ اما مجموعه این آثار با عنوان مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر در سال 1377 با شماره 2181 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این اثر افتخاری برای ایران است چرا که نامش در فهرست میراث جهان یونسکو نیز قرار دارد. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به چگونگی ثبت جهانی این اثر و معیارهای آن.

مجموعه آسیاب‌های شوشتر سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت؛ اما کارشناسان میراث جهانی یونسکو با اشاره به این که محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌ هم پیوسته سازه‌های آبی شوشتر است، تهیه پرونده مجموعه آبی تاریخی شوشتر را درخواست کردند. این پرونده تکمیل و از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر جهانی ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارایه شد. این درخواست در نشست سالانه اعضای این کمیته در شهر سویل اسپانیا در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) مورد بررسی قرار گرفت و با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر با شماره ۱۳۱۵ ثبت شد. معیارهای ثبت این اثر از این قرارند:

• شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی به شمار می رود.
• نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی خاص است. این تبادل در یک منطقه فرهنگی رخ داده و منجر به پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز شده است.
• نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست است و یا می تواند به عنوان نماینده یک فرهنگ در نظر گرفته شود.

نظرات خارجی ها

نظام آبی تاریخی شوشتر اثری جهانی است که هر کسی را از اقصی نقاط جهان به سوی خود می کشاند. باستان شناسان انگلیسی و کانادایی برخی کلاس های سازه های آبی باستانی را در این مجموعه برگزار می کنند و بسیاری از ویژگی ها و اجزای این نظام همچون آب بندها، آبگیرها، کانال های انتقال آب و ... برای آنها شناخته شده تر هستند. تالیف ۵۰ کتاب و بیش از ۱۰۰ پایان نامه درباره سازه های آبی شوشتر که اغلب توسط پژوهشگران خارجی صورت گرفته است، حکایت از اهمیت این مجموعه در جهان دارد. گفته می شود بیش از 1.3 میلیون نفر در سال از این محوطه بازدید می کنند. در اینجا نگاهی خواهیم داشت به نظرات گردشگران خارجی در مورد این اثر جهانی که در وبسایت تریپ ادوایزر به ثبت رسیده اند:

گردشگر استرالیایی | 1 خرداد 1397

استفاده مبتکرانه از منابع طبیعی

این سازه اولین و مهم ترین دلیل شما برای رفتن به این شهر پر گرد و غبار در مرز ایران و عراق است. در اینجا کمی معطل شدیم و فرصت نوشیدن چای با یک راهنمای محلی مستقر در آنجا را داشتیم. هزینه بیشتری نسبت به محلی ها پرداخت کردیم. 

یک مرد محلی در آنجا بود که کیسه های پارچه ای و کیسه های بافته شده با صنایع دستی را می فروخت. تاریخ اینجا قابل توجه است و این که این مکان در وسط یک منطقه کشاورزی قرار دارد نیز باعث حیرت می شود. اگر برنامه سفرتان فشرده نیست و زمان کافی دارید حتما سری به این مجموعه بزنید.

گردشگر لهستانی | 28 آذر 1396

انتظار بیشتری داشتم

شاید به فصل بستگی داشته باشد؛ اما وقتی پس از بارش باران به آنجا رسیدم با آب کثیف و تجمع زباله ها رو به رو شدم. تماشای این اثر از شهر کافی و البته رایگان بود. یک رستوران خوب با دید خوبی به این مکان در همان نزدیکی ها وجود دارد.

گردشگر فنلاندی | 13 آبان 1396

جلوه ای تاریخی از مهندسی عالی آب

این یک مکان خوب برای تماشای جلوه مهندسی آب در گذشته است. اگر گذرتان به شوشتر افتاد حتما به این اثر سر بزنید. 

شاید یکی از راهنماهای محلی یا رسمی جزییات این بنا را حتا به زبان انگلیسی برای تان بگویند. بسیاری از آثار کوچک آبراهه ها و بسیاری از قسمت های این مجموعه بزرگ بسته شده اند. مرغ های ماهی‌خوار و اردک هایی در این مجموعه دیده می شوند. 

گردشگر بریتانیایی | 3 خرداد 1396

حیرت انگیز، خیلی بیشتر از آنچه به نظر می رسد

در نگاه اول آن گونه که باید متوجه شگفتی این اثر نمی شوید. مقیاس چیزی که ساخته شده و زمان آن تصورات تان را دگرگون می کند. جریان آب را در هر سو خواهید دید و لاک پشت ها، غازها، مرغ ماهیخوار و ماهی ها نیز پیش روی تان هستند. برای درک کامل این سایت از یک راهنمای محلی استفاده کنید.

گردشگری از استرالیا | 1 اردیبهشت 1396

خانه مرعشی را فراموش نکنید

سازه های آبی شوشتر اولین چیزی بود که در صبح دیدیم چرا که در آن زمان هنوز هوا آن قدر گرم نیست. ورودی مجموعه 20000 تومان است. بسیاری از بخش ها کار نمی کردند پس به سوی خانه مرعشی ادامه دادیم. حدود یک ساعت برای این خانه زمان بگذارید چرا که واقعا زیباست. در نزدیکی غروب آفتاب به رستورانی در همان نزدیکی مراجعه کنید تا بتوانید نمای خارق العاده ای را ببینید.

سازه‌های شوشتر در نگاه سیاحان

بد نیست برگ های تاریخ را مرور کنیم و ببینیم سیاحان در گذشته چه نظری در مورد سازه های آبی شوشتر داشته اند:

ابن بطوطه یکی از سفرنامه نویسان مشهور به تعریف در مورد عجایب شوشتر پرداخته و از ملاقات با علمایی سخن گفته که از علم و دانش آنها متحیر شده است. او نام شوشتر را معرب توستر یا تستر دانسته و اشاره ویژه ای به عظمت پل‌های شوشتر داشته است.

مادام ژان دیولافوآ -باستان‌شناس نامدار فرانسوی- لب به توصیف این سازه شگفت انگیز پرداخته و عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی را به آن داده است.

ویدیویی زیبا از سازه های آبی شوشتر

توصیه های کارناوالی

سازه های آبی شوشتر اثری افتخار آمیز در فهرست جهانی یونسکو هستند؛ پس به هنگام بازدید از آنها باید توجه خاصی به حفظ منظر این یادگار باارزش داشته باشید.

سعی کنید بازدید خود را در ساعات اولیه صبح انجام دهید تا تابش آفتاب شما را آزرده خاطر نسازد.

سخن آخر

جنوب کشورمان سرشار از جاذبه هایی است که بسیاری از آنها را به خوبی نمی شناسیم و شاید در سفرهای مان اصلا به آنها فکر نکنیم. شوشتر مقصد جذابی برای یک گردش به یادماندنی است که فرصت دیدن اثری جهانی را به شما می دهد و خاطره ای فراموش نشدنی برای تان می سازد. این بار که برای انتخاب مقصد سفرتان دست به قلم شدید حتما شوشتر را در فهرست شهرهایی که باید از آن بازدید کنید قرار دهید.

نظرتان در مورد سازه های آبی شوشتر چیست؟

آیا به بازدید از این اثر رفته اید؟

چه اثر جهانی دیگری را در ایران می شناسید؟

منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم...

اگر تجربه سفر به این مکان حیرت انگیز را داشته اید می توانید با استفاده از لینک زیر، عکس ها و سفرنامه های تان را برای همیشه در کارناوال به اشتراک بگذارید. 

ورود به بخش عکس و سفرنامه کارناوال