تکیه معاون الملک کرمانشاه | دنیای کاشی های قصه گو

به معرفی تکیه معاون الملک کرمانشاه می پردازیم؛ یکی از دیدنی‌های کرمانشاه که قدمتش به دوره قاجار باز می‌گردد. در مورد معماری و تاریخچه تکیه معاون الملک به شما می‌گوییم و اطلاعاتی را در مورد هزینه ورودی و ساعت بازدید تکیه معاون الملک به شما می دهیم. همراه‌مان باشید...

چرا تکیه معاون الملک کرمانشاه؟

• معروف‌ترین اثر دوره قاجار در شهر کرمانشاه به حساب می‌آید.
• کاشی‌کاری‌های بی‌نظیری دارد که هر یک روایتی تاریخی را بیان می‌کنند؛ این ویژگی آن قدر جذاب است که برخی این تکیه را بنایی با کاشی‌های قصه‌گو می‌دانند. 
• دو موزه مردم‌شناسی کرمانشاه و پوشاک و زیورآلات کرمانشاه در آن برپاست.

آشنایی با تکیه معاون الملک کرمانشاه

تکیه معاون‌الملک، بنایی قاجاری است که در محله لب آبشوران کرمانشاه قرار گرفته و به سبب کاشی‌کاری‌های بی‌نظیرش شهرت زیادی دارد؛ کاشی‌کاری‌هایی با رنگ‌های صددرصد طبیعی که به صورت برجسته و نیمه‌برجسته هستند و نقوش متنوعی از پادشاهان هخامنشی گرفته تا شخصیت‌های دوره قاجار و پیامبران و امامان و شخصیت‌های مذهبی را به نمایش گذاشته‌اند و داستان‌هایی از دل تاریخ را روایت می‌کنند. غنای تصویری و تنوع رنگ کاشی‌کاری‌های این تکیه به حدی است که آن را بنایی با کاشی‌های قصه‌گو توصیف می‌کنند.

این اثر به دستور حسین خان، معروف به معين الرعايا و با کمک سه برادرش اکبرخان معاون لشکر، حسن خان معاون الملک و حاج شیخ علی‌ اصغر معینی ساخته شده و در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شماره ۹۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه تکیه معاون الملک

تکیه، در اصطلاح شیعیان ایرانی جاییست که مراسم سوگواری به ویژه سوگواری محرم و تعزیه در آن برگزار می‌شود. تا پیش از به وجود آمدن تکایا، افراد در محله‌های مختلف اقدام به برگزاری مراسم می‌کردند و یا میادین اصلی شهر را به این کار اختصاص می‌دادند. در دوره قاجار بود که تکایا در مراکز شهرها شکل گرفتند. در کرمانشاه، اولین تکیه در کوچه حاج سید شکل گرفت؛ پس از آن در سال 1270 خورشیدی، حسین خان معین الرعایا و برادرانش اکبرخان معاون لشکر، حسن‌خان معاون‌الملک و شیخ علی عسکر یا اصغر معین، زمینی را از حشمت‌السلطان دولتشاهی خریدند که در مکانی به نام چال سلیمان‌خان در محله آبشوران قرار داشت. حسین‌خان معین الرعایا بخشی از این زمین با وسعت 2000 مترمربع را به ساخت حسینیه‌ای اختصاص داد که با نام حسینیه وکیل‌الرعایا شهرت یافت. حسین‌خان معین الرعیا ساخت این بنا را با هدف ایجاد سه بخش اصلی حسینیه، زینبیه و عباسیه آغاز کرد و در سال ۱۲۸۲ خورشیدی بخش حسینیه آن به پایان رسید. سازنده بنا اصغر معمار بود که نامش در کاشی‌کاری‌ها هم وجود دارد. این مکان نه تنها برای برای برگزاری آیین‌ها و مراسم‌ مذهبی استفاده می‌شد بلکه برای رفع اختلافات قومی و عشایری نیز از آن بهره می‌بردند.

در سال ۱۲۸۷ خورشیدی و در جریان مبارزات جنبش مشروطه خواهی، این حسینیه که محل اجتماع مشروطه خواهان بود، به دستور ظهیرالملک با استفاده از توپ، به آتش کشیده شد. این بنا آسیب زیادی دید و تمامی آینه‌کاری‌های آن از بین رفت. این اتفاق باعث شد که منزل مسکونی معین‌الرعایا نیز ویران و خود او نیز ترور شد.

بنای حسینیه متروکه شد و پس از آن برادران معین‌الرعایا دست به کار شدند و در سال 1288 بازسازی را آغاز کردند؛ اما در نهایت در سال 1320 خورشیدی، میرزاحسن‌خان معاون الملک، بازسازی بزرگی را در این بنا آغاز کرد. گفته می‌شود حسین نقاش تهرانی، استاد محمدبنا، سیدابوالقاسم مانی، حسن تهرانی و حسین کاشی‌پز تهرانی میناچی از کسانی بودند که در مرمت و ساخت بنا مشارکت داشتند. در سال 1326 میرزاحسن‌خان ساختمان مجاور حسینیه را نیز خرید تا بخش زینبیه و عباسیه را هم به مجموعه بیفزاید و این گونه شد که تکیه معاون‌الملک در نهایت شکوه و زیبایی ساخته شد. میرزاحسن‌خان این بنا را برای برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری امامان معصوم وقف و ۲۰ نسخه از این وقف‌نامه را تهیه کرد و برای علمای نجف، قم و کرمانشاه و خاندان معینی فرستاد. 

یکی از وقایع تاریخی که این تکیه به خود دید، کشته شدن اسماعیل‌خان معاضدالملک در سال ۱۳۰۲ خورشیدی بود. او کارگزار و نماینده وزارت فرهنگ در کرمانشاه و یکی از سه نماینده کرمانشاه در دوره دوم مجلس شورای ملی بود و دقیقا در مقابل این تکیه با ضرب گلوله به قتل رسید.

در اواخر عمرمیرزاحسن‌خان بود که وضع مالی وی تغییر کرد و در همین زمان، حکومت قاجار نیز جای خود را به پهلوی داد. همین امر باعث شد تا بنا رو به تخریب بگذارد. برای جلوگیری از روند ویرانی به پیشنهاد افرادی به نام سیدمحمدميبدی و آقاشیخمحمدهادی جلیلی، بخش عباسیه به مدت 30 سال به عنوان مدرسه علوم اسلامی مورد استفاده قرار گرفت تا عواید ناشی از آن برای تعمیر بنا صرف شود. این بنا در سال ۱۳۵۲ تحویل اداره فرهنگ و هنر وقت شد و دو سال بعد، به ثبت ملی رسید. 

بخش های مختلف تکیه معاون الملک

ورودی  

تکیه معاون‌الملک سه ورودی دارد:

• در غربی | خیابان حداد عادل
• در شمالی | کوچه معاون‌الملک
• در جنوبی | کوچه ایلخانی

تعدد ورودی‌ها در گذشته برای برگزاری بهتر مراسم مذهبی بوده است و باعث می‌شده تا دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری بدون تداخل وارد مجموعه شوند. در حال حاضر درهای شمالی و جنوبی مجموعه بسته هستند و فقط در غربی برای رفت و آمد استفاده می شود.

برای ورود به مجموعه، باید ۱۷ پله بزرگ را پشت سر بگذارید چرا که تکیه معاون‌الملک حدود 6 متر از سطح خیابان پایین‌تر است. در کنار پله‌های ورودی، سقاخانه کوچکی به شکل پنج ضلعی دیده می‌شود که کاشی‌کاری‌های آن، آب خواستن حضرت سکینه از عموی خود حضرت عباس (ع) را به تصویر کشیده‌اند. تصویر، حضرت ابوالفضل را سوار بر اسب نشان می‌دهد که شمشیر به کمر دارد و پرچمی با عبارت «نصر من الله و فتحاً قریب» در دست وی دیده می‌شود. جلوی پای او خردسالی به تصویر کشیده شده است که وی را حضرت سکینه می‌پندارند.

بعد از سقاخانه به زیردالانی می‌رسیم که تا سال ۱۳۷۲، راه ورودی کوچه‌ ایلخانی به سایر کوچه‌ها بوده و امروزه به عنوان مکانی برای پخت نذری و توزیع آن به کار می‌رود. در کنار زیردالان، نیز حمام حسن‌خان واقع شده است که یکی از حمام‌های بزرگ و معروف کرمانشاه محسوب می‌شود. سردر این حمام مزین به نقش شیر و خورشید است و در گذشته نیمی از روز در آن استحمام می‌کردند و نیم دیگر روز را به انجام ورزش‌های زورخانه‌ای مشغول می‌شدند. این حمام بازدید عموم ندارد.

پس از ورود به این بنا بخش های زیر را خواهید دید:

حسینیه

پس از گذر از صحن ورودی، برای رسیدن به حسینیه وارد یک دالان می‌شوید که در دو طرف آن، دو طاق شکل گرفته و سقف آن پوشیده از کاشی است. پس از گذر از دالان با حیاطی شبیه به خانه‌های قدیمی با یک حوض مواجه می‌شوید که فضای حسینیه را شکل می‌دهد و محل عزاداری آقایان بوده است. به طور کلی حسینیه صحن کوچکی است که حجره‌های دوطبقه و طاق نماهای متعددی در اطراف آن به چشم می‌خورد و دیوارهای کاشی‌کاری شده زیبایی دارد. داخل طاق نماهای این بخش صحنه‌هایی از عزاداری شامل سینه‌زنی، قمه‌زنی و تصاویری از خلفا و سلاطین ایران و بارگاه سلیمان و عبور دادن اهل بیت علیهم‌السلام از قتلگاه را می‌بینید که همه با استفاده از هنر کاشی‌کاری نقش شده‌اند.  

مجلس وعظ اشرف‌الواعظین از دیدنی‌ترین کاشی‌کاری‌های این بخش است که در ضلع جنوبی حسینیه قرار دارد. اشرف‌الواعظین، روحانی و دوست معاون‌الملک بود و در ایام عزاداری به ذکر مصیبت می‌پرداخت. او در این تابلو در حال وعظ بر منبر است و دسته‌های سینه‌زن، قمه‌زن و زنان سوگوار در مقابل وی قرار دارند. در حاشیه تابلو، اشعاری از واله کرمانشاهی نقش بسته است که نام بانی بنا و سال اتمام آن (۱۲۶۶ هجری قمری) را به حروف ابجد نشان می‌دهد و توصیفی از بنا را در خود دارد. بخشی از این شعر را می‌خوانیم:

این عزا خانه چو از حسن عمل گشت تمام / سال تاریخش واله ز لب بانی خواست

گفت با نیش معاون پی تاریخ بگو / کین حسینیه ز ما بهر عزای شهداست

در پایین تابلو نیز زیارتنامه‌ وارث نقش بسته است.

در شرق حسینیه، ارسی‌هایی (پنجره های مشبک) قرار دارند که متعلق به بخش زینبیه هستند. در بالای ارسی بزرگ این بخش، نقش دو فرشته و پرچم‌هایی مزین به عبارت «یا حسین مظلوم» دیده می‌شود و نقوش هندسی گل و بوته نیز بخشی دیگر از تزیینات این بخش هستند.

بد نیست بدانید که بخشی از کاشی‌های این بخش با نقش اشعار محتشم کاشانی، در انبار نگهداری می‌شوند و جای آنها در بنا خالی است. در زمان مرمت این بخش نیز، آثاری از گچ‌بری و آینه‌کاری به دست آمد ک نشان می‌دهد در گذشته این بنا مزین به این هنرها نیز بوده است.

کاشی‌کاری مجلس وعظ و قمه‌زنی

زینبیه

با عبور از یک راهروی کوچک از حسینیه به زینبیه می‌رسیم که تنها فضای گنبددار (مسقف) تکیه محسوب می‌شود و به بانوان اختصاص داشته است. در گذشته بانوان از در کوچه‌ معاون‌الملک و بدون برخورد با آقایان می‌توانستند وارد طبقه بالای زینبیه شوند. از زیبایی‌های زینبیه می‌توان به پنجره‌های رنگی‌اش اشاره کرد که با تابش نور، حال و هوای خاصی را ایجاد می‌کنند. آرامگاه میرزاحسن‌خان معاون‌الملک نیز در جنوب شرقی این بخش و در اتاق کوچکی قرار دارد؛ او در سال 1327 خورشیدی دار فانی را وداع گفت.

کاشی کاری های زینبیه

بیشترین تصاویر مربوط به وقایع عاشورا در زینبیه قرار دارند؛ تابلوهای کاشی‌کاری شده که صحنه‌هایی از واقعه‌ کربلا را نشان می‌دهند و از ضلع شمال‌شرقی تا جنوب‌شرقی به تصویر کشیده شده‌اند:

صحنه‌های جنگ امام حسین (ع) و سپاه یزید در کربلا به هنگام ظهر عاشورا، امام سجاد (ع) و اهل بیت در خرابه‌های شام، رزم حضرت قاسم (ع)، رزم حضرت علی اکبر (ع)، آمدن زعفر (جعفر) جنی به یاری حضرت سیدالشهدا، آوردن اهل بیت به مدینه، اهل بیت در بارگاه یزید، جنگ حضرت عباس (ع) و امام حسین (ع) با کفار، قصاص مختار، آمدن سلیمان خزایی و دفن شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسد. در بالای تابلوها، ترکیب بندهایی از محتشم کاشانی بر روی کاشی‌ها و زمینه سفید نقش بسته است.

سقف و گنبد زینبیه

اگر سرتان را بالا بگیرید، سقف پوشیده از کاشی‌های فیروزه‌ای را می‌بینید و کاشی‌کاری‌هایی به چشم‌تان می‌آیند که مزین به تصاویری از حضرت زینب در روز عاشورا هستند؛ به همین دلیل به این مکان زینبیه می‌گویند. سقف بنا گنبدی دو پوش (پوسته) دارد که بخش زیرین به صورت عرق‌چین و نمای رویی به صورت نمای فلزی ساخته شده است. در زیر گنبد زینبیه رسمی‌بندی‌هایی را می‌بینیم که از فنون تزیینات برجسته پس از اسلام به شمار می‌روند. این رسمی‌بندی‌ها با کاشی‌های منقوش به گل و بوته مزین شده‌اند و در بالای آنها کاشی‌هایی منقوش به اشعار محتشم کاشانی کار شده است.

در بالای قسمت دیواره گنبد، تابلوهای کاشی‌کاری شده‌ای دیده می‌شود که عبارتند از:

عروج پیامبر (ص) و دیدن حضرت علی (ع) در معراج، ضمانت آهو توسط امام رضا (ع)، قربانی کردن حضرت اسماعیل (ع) توسط حضرت ابراهیم (ع)، جنگ حضرت علی (ع) با حب سردار خیبریان، باطل کردن جادوی جادوگران فرعون توسط حضرت موسی (ع) و مکتب خانه فرزندان حضرت علی (ع) .

ساقه گنبد و فاصله میان پنجره‌ها هم مزین به کاشی‌کاری‌های زیبایی شده‌اند که تابلوهایی از قصص قرآنی و احادیث هستند. در کاشی‌کاری ازاره‌ها (نیمه پایینی دیوارها) دو نوع کاشی به کار رفته است؛ کاشی‌های بلند با تصاویر گل و بوته که برخی از آنها تصویر رنگی پادشاهان را نیز دارند و کاشی‌های مربعی با زمینه سبز مزین به تصاویر گوناگون از پادشاهان، داستان‌های ادبی و حماسی و قصص قرآنی.

عباسیه

با یک راهرو از زینبیه به عباسیه می‌رسید؛ حیاطی بزرگ و زیبا با حوض و تعدادی باغچه که بنای اصلی عباسیه در ضلع جنوبی آن است. این بنا ایوانی با دو ستون آجری و کاشی لاجوردی دارد که می‌توان شکوه عباسیه را مدیون آن دانست. در این ضلع، کاشی‌هایی با تصاویر پادشاهان دیده می‌شود که زمینه آبی دارند. در قسمت جنوب‌شرقی هم ورودی عباسیه به کوچه‌ ایلخانی قرار گرفته است. ساختمان دو طبقه با 3 اتاق در سمت راست ورودی این قسمت قرار دارد که طبق توافق خانواده معاون‌‌الملک و میراث فرهنگی به کلاس های قرائت قرآن و مراسم سوگواری ائمه اطهار و اعیاد مذهبی اختصاص یافته است.

در ضلع غربی عباسیه، اتاق‌های زینبیه را می‌بینیم که میرزاحسن خان در آنها سکونت داشته است.

کاشی کاری های عباسیه

در ضلع شمالی کاشی‌های لاجوردی زیبایی خودنمایی می‌کنند و کاشی‌های کاربنی رنگی نیز به چشم می‌خورند که وقایع تاریخی ایران را نشان می‌دهند. در حاشیه بخش کاربنی رنگ، نقش عمارت‌های مختلفی از نقاط مختلف ایران بر روی کاشی‌ها دیده می‌شود. گفته می‌شود معمار بنا قصد داشته با طرح این کاشی‌کاری تاریخ ایران را برای نسل‌های حال و آینده به تصویر بکشد.

در این ضلع، ستون‌هایی وجود دارد که مزین به تصویر رجال و شخصیت‌های بزرگ ایران هستند. روی سومین کاشی ستون اول یک جای پا دیده می‌شود که بر اساس باور مردم متعلق به امام رضا (ع) بوده اما در واقع این اثر، یک نمونه شبیه‌سازی شده جای پای امام رضا (ع) است که در قدمگاه نیشابور قرار دارد. این محل در گذشته حرمت و اهمیت زیادی داشته و محلی برای صلح و آشتی مردمی بوده که با هم نزاع داشته‌اند.

نیم‌ستون بلندی نیز در این بخش به چشم می‌خورد که حیاط عباسیه، بخش زیادی از زیبایی‌اش را مدیون آن است. قرار بود تا ساعتی در بالای این نیم‌ستون نصب شود؛ اما رسیدن آن ساعت به ایران تا پس از مرگ میرزاحسن‌خان معاون‌الملک، به درازا کشید و هیچ وقت قسمت نشد تا بر روی این نیم‌ستون قرار گیرد.  این نیم‌ستون، زیبایی حیاط عباسیه را دوچندان کرده است.

در سمت چپ این نیم‌ستون تابلویی از مشاغل دراویش وجود دارد و در سمت راست آن پنج تابلوی کاشی‌کاری شده، بخش‌های مهم زندگی حضرت یوسف را به تصویر کشیده‌اند. این تابلوها از بالا تا پایین عبارتند از: به چاه انداختن حضرت یوسف توسط برادرانش، خریداری حضرت یوسف توسط عزیز مصر، مجلس یوسف و زلیخا، دیدار حضرت یوسف با برادرانش، دیدار حضرت یوسف با پدرش حضرت یعقوب و بینا شدن وی.

در شرق عباسیه نیز ساختمانی وجود ندارد و طاق نماهایی در آن به چشم می خورند. فقط یکی از طاق نماها تزیینات جالب توجهی دارد و تصویر حضرت سلیمان را بر آن دیده می‌شود که روی تخت است و پرندگان و حیوانات اطراف او هستند. بر اساس گفته‌ها، معمار نتوانسته کاشی‌کاری این بخش را تکمیل کند و برای همین سایر طاق نماها تزییناتی ندارند.

کاشی کاری داستان حضرت یوسف 

کاشی کاری حضرت سلیمان

موزه های تکیه معاون الملک

در جنوب بخش عباسیه تکیه معاون‌الملک دو موزه برپا شده است که عبارتند از:

موزه مردم‌ شناسی کرمانشاه

این موزه تالاری 200 مترمربعی است که آثاری تاریخی با مضامین فرهنگی و اجتماعی در آن به نمایش گذاشته شده است. این آثار شامل مواردی همچون وسایل کشاورزی، دامپروری، شکار، بافت گیوه، آلات موسیقی، وسایل نگارش، روشنایی و نمونه‌هایی از نساجی، پوشاک، لباس‌های بومی و محلی می‌شود. 

موزه پوشاک و زیورآلات کرمانشاه

در این موزه غرفه‌های متعددی وجود دارد که هر یک به نمایش پوشاک مردم یکی از نواحی استان کرمانشاه شامل هرسین، قصر شیرین، گیلان‌غرب، پاوه و ... اختصاص یافته است.

دیدنی های اطراف

محله لب آبشوران و بازارهای آن 

مسجد شافعی | 1.1 کیلومتر

تکیه بیگلر‌بیگی | 1.5 کیلومتر

ویدیویی از تکیه معاون الملک کرمانشاه

سخن آخر

به بنایی منحصر به فرد سر زدیم و بخشی از زیبایی های آن را برای تان به تصویر کشیدیم. حالا نوبت شماست تا از تجربه ها و دیدگاه های تان برای مان بگویید.

تا به حال به کرمانشاه سفر داشته اید؟

تکیه معاون الملک را دیده اید؟

نظرتان در مورد این بنا و زیبایی هایش چیست؟ 

آیا آن گونه که باید، از آن نگهداری می شود؟

منتظر دیدگاه های تان هستیم...

شما می توانید با عضویت در سایت کارناوال، تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دیگر دوستان به اشتراک بگذارید و آنها را در لحظات شیرین گشت و گذارتان شریک کنید:

ورود به صفحه کارناوالی شـــــــــــــو