حمام چهار فصل اراک | موزه مردم شناسی و باستان شناسی شهر

یکی از زیباترین آثار تاریخی ایران و شهر اراک، موزه حمام چهار فصل است که این‌روزها به نام موزه مردم شناسی اراک نیز شناخته می‌شود. این حمام یکی از جذاب‌ترین آثار تاریخی ایران است که با تزئینات شگفت‌انگیز خود جایگاه منحصربه‌فردی را در معماری ایرانی به دست آورده است. برای آشنایی بیشتر با این جاذبه و اطلاع از قیمت بلیط موزه چهارفصل اراک همراه کارناوال باشید. 

چرا حمام چهار فصل اراک؟

• یادگاری تاریخی و به جای مانده از دوران قاجار محسوب می‌شود. 
• بزرگ‌ترین حمام تاریخی ثبت ملی شده ایران است.
• اشیای باستانی ارزشمندی در این حمام موزه نگه‌داری می‌شود.
• تزئینات داخلی آن نظیر کاشی کاری‌ها بسیار چشم‌نواز و زیبا است و گنبدی یکپارچه و بدون ستون دارد.
•  تنها حمام ایرانی با قسمت‌ مجزا برای اقلیت‌های دینی مانند یهودیان به حساب می‌آید.

آشنایی با حمام چهار فصل اراک

حمام چهار فصل اراک یکی از زیباترین نمونه‌های کاشی‌کاری ایران است و یادگاری از دوران قاجار به حساب می‌آید. این بنا به دلیل وجود تزئینات معماری اسلامی از آثار شگفت‌انگیز و با ارزش در گنجینه ملی محسوب می‌شود. بنای اصلی حمام در زمان حکومت احمدشاه قاجار یعنی حدود 100 سال پیش به دستور حاج محمدابراهیم خوانساری از بزرگان سلطان‌آباد "اراک امروزی" در مقابل قلعه شخصی وی ساخته شد. این بنا در سال‌های اخیر و بعد از پایان مرمت و بازسازی به عنوان موزه مردم‌‎شناسی شهر اراک مورد بازدید قرار می‌گیرد و دارای چهار قسمت حمام مردانه، حمام خصوصی، زنانه و حمام اقلیت­‌های مذهبی بوده است.

ثبت ملی: حمام چهار فصل اراک در تاریخ 10 آبان 1355 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. 

وجه تسمیه: جالب است بدانید که عنوان چهارفصل از تابلوهای کاشی‌کاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه‌ مردانه گرفته شده که بنای حمام را در فصل‌های چهارگانه سال به تصویر کشیده است. روی این کاشی‌های لعاب‌دار، نقوشی از مناظر طبیعی، شکارگاه و غیره دیده می‌شود.

تاریخچه حمام چهار فصل اراک

در دوران حکومت 50 ساله ناصرالدین‌شاه قاجار که ایران امنیت نسبی داشت، اراک از رونق خاصی برخوردار شد و حاکمان محلی، به خصوص برادر امیرکبیر (میرزا حسن‌خان)، مستوفی‌الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش‌رفتاری می‌کردند. به همین دلیل 85 خانواده یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به اراک مهاجرت کردند که در آن زمان سلطان‌آباد نام داشت. آن‌ها در شمال‌شرقی خیابان سپهداری و ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن می‌شوند. این گروه که شغل‌شان داد و ستد پارچه بود از امکاناتی مثل گورستان، مدرسه و غیره برخوردار بودند اما حمامی در اختیار نداشتند. تا این‌که نمایندگانی از آن‌ها به حاج محمدابراهیم خوانساری مراجعه می‌کنند و یادآور این موضوع می‌شوند که اقلیت‌های صاحب کتاب که در سرزمین مسلمانان ساکن هستند، تحت حمایت آنان و حکومت اسلامی قرار دارند و حاکم شرع متعهد به حفظ جان و مال آن‌هاست." لازم است ذکر کنیم که اقلیت‌های دینی در زمان‌های گذشته اجازه ورود به حمام مسلمانان را نداشتند". در همان زمان حاج ابراهیم دستور می‌دهد که در مقابل قلعه شخصی‌اش، حمامی احداث کنند که پیروان همه ادیان بتوانند از آن استفاده کنند. این حمام که ساخت آن حدود 38 ماه به طول کشید همان حمام چهار فصل اراک است که تنها حمام ایرانی با قسمت‌ مجزا برای اقلیت‌های دینی به حساب می‌آید. هر یک از حمام‌های مجموعه مربوط به قشر خاصی بود، به‌طوری که حمام خصوصی در اختیار بازرگانان و تجار، حمام مردانه برای مردان، حمام اقلیت‌های مذهبی به دلیل وجود اقلیت‌های مذهبی مسیحی و کلیمی به‌صورت یک روز درمیان در اختیار آن‌ها و حمام زنانه برای برگزاری مراسم مختلف زنانه در کنار حمام مانند خواستگاری و حنابندان ساخته شده است که پس از تبدیل شدن به موزه، دیوارهای بین این حمام‌ها برداشته و تبدیل به سه حمام شده است.

حمام چهار فصل در دروان معاصر

حمام چهار فصل در سال 1373 و بعد از اتمام عملیات مرمت و بازسازی به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی اراک بازگشایی شد. همچنین در سال 1380 نیز مجدد مورد مرمت قرار گرفت. به این صورت که اشیایی باستانی از دوران قبل از اسلام و اسلامی مانند سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخی، عقدنامه‌های دوره قاجار، کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، ظروف مسی و قلم‌زنی، خمره‌های سفالی، لوازم ریسندگی، اسباب قدیمی حمام و ده‌ها پیکره مربوط به مردم‌شناسی در حمام موزه چهار فصل اراک نگه‌داری می‌شود؛ همچنین اشیایی که از کاوش‌های منطقه باستانی ذلف آباد فراهان به دست‌آمده و اسکلت ۷۵۰۰ ساله انسان که در‌ تپه سرسختی شازند پیدا شده نیز در این موزه دیده می‌شود.

معماری و بخش‌های حمام چهار فصل اراک

حمام چهار فصل اراک معماری منحصربه‌فردی دارد و به عنوان بزرگ‌ترین حمام ایران شناخته می‌شود. پی بنا در عمق هفت‌و‌نیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است. این بنای ارزشمند که حدود 1600 مترمربع مساحت دارد و از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:

راهروی ورودی

• سربینه مردانه

سربینه دارای چهار سکو است که هر کدام از آن‌ها از یک طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله‌هایی قوس‌دار به خیابان می‌رسند. این قسمت به شکل هشت ‌ضلعی نامنظم طراحی شده و به طور قرینه به هشت رواق، صحن و رختکن تقسیم شده است.

• سربینه زنانه

سربینه زنانه از زیباترین قسمت‌های حمام است که گنبدی یکپارچه و بدون ستون دارد. شاهکاری که با توجه به امکانات کم آن دوران عجیب و تحسین برانگیز است. 

• خزینه

یک ورقه مسی به صورت یکپارچه کف خزینه اصلی آب گرم را فرا گرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام واقع شده‌است. گلخن با هیزم و بوته‌های «وَرَک» سوزانده می‌شده و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به وسیله تنبوشه‌های سفالی به تمام نقاط حمام می‌رسید. قرار گرفتن مخزن‌های بزرگ ذخیره آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده که همه گرمابه‌ها به‌راحتی امکان استفاده را داشته باشند.

• آب‌انبار

آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات فراهم می‌شده و به لحاظ تامین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود ۳ تا ۳/۵ متر از کف خیابان پایین‌تر ساخته شده است که اختلاف سطح برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به گونه‌ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است. حوضی صلیبی شکل در کف سربینه قرار گرفته که با سنگ سیاه ساخته شده و به منظور پاشویی افرادی که از حمام گرم بیرون می‌آیند مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. سقف تمامی بخش‌های حمام دارای سقف به طرح «گنبد طاقی» است که توسط آجر، ملات گچ و آهک ساخته شده‌است.

موزه حمام چهار فصل اراک 

• بخش باستان‌شناسی

بخش باستان شناسی که در گرم‌خانه‌ مردانه و هشتی‌های ارتباطی ایجاد شده است، آثاری مانند ظروف سفالی، شیشه‌ای، آثار مفرغی هزاره اول قبل از میلاد، سکه‌های تاریخی و غیره به نمایش در آمده است.

• بخش مردم‌شناسی

این بخش در سربینه‌های مردانه و زنانه تشکیل شده و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم مختلف، پوشش‌های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره‌های گذشته نمایش داده شده است.

جالب است بدانید که محراب تاریخی مسجد جامع ساوه که قدمت آن به دوران سلجوقی بازمی‌گردد نیز در این موزه نگه‌داری می‌شود.

گرمخانه خصوصی و عمومی و هشتی بین گرمخانه از دیگر بخش های این موزه به حساب می‌آید.

تزئینات حمام چهار فصل اراک

بخش زیادی از‌ تزئینات حمام چهار فصل اراک را کاشی‌های هفت رنگ، کاشی معرق و کاشی معقلی تشکیل می‌دهد که ارزش بسیار زیادی از نظر زیبایی و معماری دارند. در طراحی این کاشی‌ها موضوعات مختلفی به کار رفته است که می‌توان به انواع گل و بوته، پیچک‌ها، درختان انگور، سرو و صنوبر به همراه مناظری از رودخانه‌ها، چشمه‌ها، گیاهان وحشی و پرندگانی بر روی شاخه‌های آن یا درحال پرواز مثل قرقاول، مبارزه شیر با اژدهای چند سر، مبارزه شیر و گاو و همچنین طرح‌هایی از افراد نظامی با پوشش دوره قاجار اشاره کرد.

همچنین رنگ‌های زرد، لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سبز، خاکستری، قرمز و نارنجی در کاشی‌ها بیشتر به چشم می‌خورد.

دیدنی های اطراف

تالاب میقان |  21.6 کیلومتر

سخن آخر

با کارناوال راهی استان مرکزی، شهر اراک شدیم تا یکی دیگر از جاذبه‌های دیدنی این شهر را تماشا کنیم. حمام چهار فصل اراک که به عنوان بزرگترین حمام تاریخی و ثبت ملی شده ایران شناخته می‌شود و کاشی‌کاری های بی‌نظیر آن چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند؛ مقصدی بود که از آن بازدید کردیم. اگر از این جاذبه دیدن کرده اید برای‌مان از حال و هوای اینجا بگویید و نقاط منفی مثبت در نگهداری این جاذبه را با ما به اشتراک بگذارید.