قلعه والی ایلام

قلعه والی ایلام، اثری تاریخی متعلق به دوران قاجار است که در دل خود داستان‌های زیادی برای نقل کردن دارد، داستان‌هایی از گذشته‌های دور. در این مقاله از قلعه والی و تاریخچه آن برایتان می‌گوییم و برای شناختن هر چه بیشتر و بهتر فضای آن، عکس های قلعه والی را به شما نشان می‌دهیم. با کارناوال همراه باشید.

چرا قلعه والی ایلام؟

• این قلعه یکی از مهمترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی ایلام است که به دوران قاجار تعلق دارد.
• علاوه بر دیدن قلعه می‌توانید از موزه مردم‌شناسی آن که نماد فرهنگ‌وهنر استان است نیز بازدید کنید.
• قلعه والی، در شهر زیبای ایلام واقع شده است که میان کوه‌ها و ارتفاعات جنگلی با آب‌وهوایی خوش قرار دارد. 

قلعه والی ایلام | استراحتگاهی تابستانه

وقتی نام قلعه به گوشمان می‌خورد ناخودآگاه یاد دژی دفاعی در برابر دشمن می‌افتیم، اما اینجا، در ایلام، قلعه‌ای وجود دارد که استراحتگاه و اقامتگاه تابستانی یکی از والیان زمان قاجار بوده است. در سال 1326 غلامرضاخان فیلی فرزند حسین‌قلی‌خان ابوقداره، که آن زمان والی این منطقه بود، دستور ساخت این بنا را داد. 

قلعه والی بنای تاریخی مهمی است که قدمت آن به دوران قاجار باز می‌گردد و بر روی تپه‌ای به نام چغامیرگ (چگامیرک) با زیر بنای حدود 1500 مترمربع و مساحت کل 4687 مترمربع ساخته شده است. بنای فوق سه درب ورودی در قسمت شرق، غرب و جنوب دارد که درب اصلی آن در قسمت جنوبی قرار گرفته است. قلعه والی قسمت‌های متعدد مانند حرم‌سرا، قسمت شاه‌نشین، اتاق آیینه و زندان در زیرزمین دارد. از پله‌ها که بالا می‌روی دربی با كلون و قفلی قدیمی و رنگ و رو رفته مقابلتان قرار گرفته كه دروازه‌ای برای گذر از تاریخ است. با ورود به حیاط قلعه انگار از دنیای بیرون جدا می‌شوی و به دنیایی دیگر در گذشته قدم می‌گذاری، حوضی پر از آب را می‌بینید و كاج‌ها و درخت بید كهنسالی که بر این فضا سایه افکنده‌اند.

این قلعه، در قلب شهر ایلام، هنوز هم پس از گذشت روزگاران طولانی قصه‌های ناگفته‌ای را با خود به دوش می‌کشد، شاید اگر خشت‌ها یا چنارهای این قلعه زبان داشتند هر کدام داستانی متفاوت از آن دوران را روایت می‌کردند. در حال حاضر در این مکان موزه مردم‌شناسی برپا شده است؛ در بازدید از این قلعه علاوه بر آنکه می‌توانید از قلعه‌ای تاریخی دیدن کنید این شانس را هم خواهید داشت تا با فرهنگ و رسوم گذشتگان بیشتر آشنا شوید.

 ثبت ملی: بنای قلعه والی به شماره ۱۷۹۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

تاریخچه قلعه والی ایلام

غلامرضاخان، والی فیلی (1) یکی از مردان جنگاور این منطقه بود که تاثیر زیادی در سرکوب یاغیان و برقراری امنیت داشت؛ محبوبیت زیاد او موجب شد تا از طرف ناصرالدین شاه قاجار لقب فتح السلطان را به او بدهند. در سال 1326 هجری قمری این بنا به دستور وی بر روی تپه چغامیرگ (چگامیرک) در منطقه‌ای مشهور به حسین آباد فیلی و ده بالا ساخته شده است. وی این مکان را محلی برای اسکان خود در تابستان انتخاب و آن را بر روی تپه‌ای نه چندان بلند احداث کرده بود. در منطقه تفریحی - گردشگری تخت‌خان، سنگ‌نبشته‌ای قرار دارد که درباره تاریخچه قلعه والی بر روی آن چنین نوشته شده است: 

"امر به ساختن قلعه حسین آباد فیلی كه مشهور به ده بالاست نمودم قلعه حمام و باغ به معماریت حاج درویش علی كرمانشاهی و حجاری رضاقلی در سال 1325 قمری به اتمام رسید."

هنگام جنگ تحمیلی، متاسفانه این قلعه از گزند دشمنان محفوظ نماند و حدود 50 درصد آن ویران شد؛ بازسازی این بنا از سال 1367 با همكاری سازمان میراث فرهنگی آغاز شد و پس از دو سال تلاش بی‌وقفه در سال 1369 به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت. در روند بازسازی سعی بر آن شد تا معماری و سبک دیرینه بنا حفظ و تغییراتی در آن داده نشود؛ اما تغییراتی جزیی از قبیل كارگزاری تیرآهن در سقف ایوان‌های قلعه، سقف خرپشته‌‌ها و اجرای طاق ضربی آن‌ها، حذف و یا اضافه كردن دیوار در اتاق‌ها و غیره صورت گرفت. از سال 1384 طرح تبدیل بنای قلعه والی به گنجینه مردم‌شناسی آغاز و در چند مرحله تكمیل و مرمت شده است و پس از آن موزه مردم‌شناسی فعالیت خود را آغاز کرد.

پاورقی

1. فیلی شامل گروهی از مردم کرد و لر است که در غرب ایران و شرق عراق زندگی می‌کنند. این مردمان در ایران بیشتر در استان‌های لرستان و همدان و ایلام ساکن‌اند. 

معماری قلعه والی ایلام

قلعه والی سه درب ورودی دارد، ورودی اصلی قلعه که به سبک یونانی است در ضلع جنوبی قرار گرفته که پس از ورود از این درب با ۱۱ پله به داخل اتاق نگهبانی، سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط خواهید رسید. درب‌های دیگر قلعه خصوصی و برای تردد مهمان‌ها احداث شده‌اند كه با راهروهايی سرپوشيده به داخل حياط قلعه مرتبط‌اند. در انتهای درب‌ها دو هشتی قرار گرفته كه تامین کننده نور تعدادی از اتاق‌ها است و درون یکی از آن‌ها حوض کوچکی قرار دارد. نرده‌های مشبک آجری به رنگ فیروزه‌ای، تراس‌های سرپوشیده با پنجره‌های مشبک و شیشه‌های رنگی در ضلع جنوبی، اورسی‌های قلعه، ستون‌های مدور، سرستون‌های منقوش ایوان، قوس‌های کمانی در کنار درختان سربه‌فلک‌کشیده و حوض مستطیلی شکل از جمله جذابیت‌های این مجموعه است. 

این قلعه 1500 مترمربع زیر بنا دارد و مساحت حیاط مرکزی آن به 700 مترمربع می‌رسد. این بنا اتاق‌ها و تالارهایی دارد که در ساخت آن‌ها از مصالحی مانند آجر، گچ و سنگ مرمر استفاده شده و سه طرف حیاط را عمارت دربرگرفته است. پس از اتمام قلعه غلامرضاخان ابوقداره، والی لرستان، دستور داد تا کتیبه‌ای زیبا به طول 180 سانتی‌متر به خط نستعلیق حکاکی و بر درب ورودی شرقی نصب گردد. این کتیبه در جریان جنگ تحمیلی فرو افتاد و هم‌اکنون در جای دیگری از قلعه نگهداری می‌شود. بنای قلعه والی در فضایی کاملا باز احداث شد اما با پیشرفت شهرنشینی اطراف آن را ساختمان‌های اداری و مسکونی فراگرفته‌اند.

تالار شاه نشین

تالار شاه‌نشین در ضلع شمالی قلعه قرار دارد؛ این تالار از نظر ابعاد و اندازه از سایر اتاق‌ها بزرگتر است و در وسط آن حوض کوچکی به‌چشم می‌خورد، به دلیل خشک شدن چشمه‌ای که در اطراف این حوض وجود داشت، در طی بازسازی بنا داخل آن لوله‌کشی انجام شد تا حالت نمادین این چشمه حفظ شود. اطراف و داخل تالار با سنگ مرمر تزئین شده و زمان بازسازی نیز با کاشی‌های رنگی تزئیناتی بر روی آن صورت گرفت. از زیبایی‌های این تالار می‌توان به گچ‌بری‌های چشمگیر بر روی دیوارها و سقف با نقوش گل‌وگیاه اشاره داشت.

مصالح و تزئینات به‌کار رفته در قلعه والی ایلام

ملات گچ و آجر و انواع قوس‌ها مانند قوس جناقی، قوس نيم‌دايره (حلالی) و قوس سه قسمتی در ساختن سقف مورد استفاده قرار گرفته است؛ این قوس‌ها با سبک رومی اجرا شده و مقاوت زیادی در برابر فشار و عوامل طبیعی دارند. برای ایجاد سقفی گنبدی‌شکل و پشت‌بامی یکنواخت، قوس‌های جناغی را بر روی پایه‌های 75 سانتی‌متری اجرا و سپس با استفاده از سه كنج‌سازی و يا طاق چشمه در اطراف قوس‌های جناغی، نمای داخلی سقف به‌صورت گنبدی شکل درآمده است.

در قسمت بالاي ديوار فاصله بين قوس‌ها با خورده‌های آجر و مواد سبک پر شده و در نهایت سقفی گنبدی‌ شكل و پشت‌بامی تخت شکل گرفته است. پوشش كف اتاق‌ها، داخل حياط و پشت‌بام قلعه آجرفرش، ملات گل و آهک بوده كه در بازسازی ملات ماسه و سيمان جايگزين شده است. در هنگام بازسازی برای جلوگيری از نفوذ رطوبت به داخل قلعه ابتدا لايه‌های قبلی (آجر فرش و ملات كاه و گل) برداشته شده، روی بام قير اندود شده و بر روی لايه قير، آسفالت به ضخامت سه سانتی‌متر و يك لايه ايزوگام و آسفالت اجرا شده است. در انتها برای حفظ شكل پيشين قلعه بر روی آن‌ها يک لايه آجرفرش به‌کار رفته است. 

قلعه 20 اتاق بزرگ دارد که بیشترشان تودرتو‌اند؛ پنج اتاق كوچک، چهار ايوان و دو تراس كوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه كاملاً با هم قرينه بوده و با كف حياط اختلاف ارتفاعی حدود 80 سانتی‌متر دارند و با چهار پله سنگی با كف اتاق‌ها و ايوان‌ها مرتبط‌اند. 

در راهروها طاق‌نماهایی در ديوار وجود دارد كه محل استقرار نگهبانان بوده است. در راهرو ورودی ضلع شرقی، اتاق شاه‌نشين و قسمت ورودی نگهبانی، سقف‌ها با كاشی‌های رنگی و گچبری‌های زيبايی تزئين شده‌اند و آينه‌كاری نیز در سقف برخی از اتاق‌ها به‌چشم می‌خورد. شش زيرزمين در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود دارد كه ارتفاع آنها تا زير سقف دو متر است و پنجره‌های مشبک آجری و رنگی نور آنجا را تامین می‌کنند. نمای جنوبی قلعه، شکلی تقریبا ذوزنقه‌‌ای دارد و دو برج نگهبانی به‌صورت نیم‌دایره در رأس ضلع شمال‌شرقی و شمال‌غربی قرار گرفته است. اطراف برج‌ها کنگره‌هایی جهت قرار گرفتن نگهبان برای دیده‌بانی تعبیه شده است. موقعیت قلعه به نحوی است که از سمت شمال با کوچه‌‌ای شش متری، از سمت غرب با خیابانی هشت متری، از شرق با ساختمان اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده و از جنوب به خیابان پاسدارن ایلام منتهی می‌شود. 

موزه مردم شناسی ایلام

یکی از مهمترین ویژگی‌های قلعه والی ایلام موزه مردم‌شناسی آن است. طرح تبدیل بنای قلعه والی به موزه از سال ۸۵ آغاز و در چند مرحله تکمیل و مرمت آن انجام پذیرفت. این موزه دارای غرفه‌های متنوع مردم‌شناسی و نمایش آئین‌ها و سنت‌های بومی و محلی ایلام است که آداب‌ورسوم مناطق مختلف، پوشش اقوام استان، حرفه‌هایی چون کشاورزی، نمدمالی، خراطی، چیت‌سازی، گلیم، نمد، جاجیم و قالی‌بافی، زندگی در سیاه‌چادر، آئین عروسی و ماکت‌هایی از شخصیت‌های مختلف سده‌های گذشته را شامل می‌شود. به دلیل تنوع غرفه‌ها و موضوع‌ها، این مجموعه، مورد توجه خاص گردشگران و علاقه‌مندان فرهنگ ایران و ایلام است. موزه مردم‌شناسی نماد فرهنگی استان برای شناساندن مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی، ارزش‌ها، اعتقادات و باورهای مردم ایلام محسوب می‌شود. معرفی اقوام کرد، لر، لک و عرب در اتاق‌های قلعه والی، برگزاری موسیقی سنتی کردی و نمایشگاه صنایع‌دستی و سوغات در نوروز بر جذابیت‌های این قلعه افزوده است.

ساعات و روزهای بازدید:  همه روزه به‌جز دوشنبه‌ها و جمعه‌ها در ساعات اداری (08:00 الی 15:00) پذیرای بازدیدکنندگان است.

هزینه بازدید: برای بازدید از موزه باید هزینه پرداخت کنید.

سخن آخر

ورق زدن تاریخ همیشه پر از نکات آموزنده و درس‌هایی از گذشته است؛ تاریخ تکرار می‌شود، این را بارها شنیده‌ایم، پس شاید بهتر باشد هر چند وقت یک‌بار آن را مرور کنیم. اگر به ایلام سفر کرده‌اید و به بازدید از این قلعه رفته‌اید تجربه‌های خود را با در میان بگذارید، اگر هم قصد سفر به این شهر زیبا را دارید حتما بازدید از قلعه والی را در برنامه خود بگنجانید.