گربه شنی | باهوش خجالتی

این ‌بار در کارناوال به‌ سراغ یکی دیگر از گربه‌سانان جذاب این طبیعت زیبا می‌رویم تا بیشتر با آن آشنا شویم. گربه شنی ، پستانداری‌ با چشمان نافذ که شن‌های بیابان‌های گرم و سوزان را برای زندگی برگزیده است. زیستگاه‌های این گربه در مناطق خشک و کویری گسترده شده که در ایران گربه شنی سیستان و بلوچستان از نقاط دیگر معروف‌تر است. باوجود آنکه گربه شنی خود را از دید انسان‌ها پنهان می‌کند اما همانند یوزپلنگ آسیایی و گربه پالاس نیز به دلایل مختلف در معرض انقراض قرار دارند. در مطلب پیش‌رو شما با این موجود جذاب کویر بیشتر آشنا می‌شوید و با دیدن عکس گربه شنی زیبایی‌های او برایتان نمایان خواهد شد.

چرا گربه شنی مهم است؟

• یکی از مهم‌ترین گونه‌های حیات‌وحش ایران در رده پستانداران به شمار می‌رود که در معرض انقراض قرار دارد.
• نوع پوشش بدن او، قابلیت زیستن در بیابان را برای این گربه‌سان فراهم کرده است.
• قدرت شنوایی بی‌نظیری دارد و حرکت جانداران را در زیر زمین به‌خوبی می‌شنود.
• توانایی زیستن در گرما و سرمای بیابان را دارد.

گربه شنی | گربه‌ خجالتی بیابان‌ها

گربه شنی (Felis margarita) یا (Sand Cat) گربه‌سانی ساکن بیابان است که چهره‌ای شبیه به گربه‌های خانگی دارد اما جثه‌اش بزرگ‌تر از آنهاست و به‌طور تقریبی حدود 13 سال عمر می‌کند. شن‌زارها، کویر و بیابان‌های خاکی رنگ، میزبان این گربه زیبا هستند. اگرچه زیستن در چنین مکان‌هایی و گوشه‌گیری این گربه موجب شده تا تحقیقات کمی بر روی او صورت پذیرد و کنترل و بررسی گربه شنی نسبتا سخت باشد. این حیوان ترجیح می‌دهد شب هنگام به گشت‌وگذار و شکار بپردازد و آب مورد نیازش را از شکارهای روزانه تامین می‌کند. به‌جز زمان جفت‌گیری، ترجیح می‌دهد انفرادی زندگی کند و با وجود آنکه انزواطلبی شدیدی دارد اما قلمروطلب نیست. تغییراتی که انسان‌ها در اکوسیستم آن‌ها به وجود آورده‌اند بقای این جاندار را در معرض خطر قرار داده است. گربه شنی کمیاب در زمره گونه‌های در خطر انقراض سازمان حفاظت محیط‌زیست و در فهرست سرخ IUCN قرار دارد. با ما همراه باشید تا این زیبای بیابان را بهتر بشناسید.

ویژگی های ظاهری گربه شنی

گربه شنی از گربه‌های خانگی کمی بزرگ‌تر است و از ویژگی‌های ظاهری آن می‌توان به سری پهن، گوش بزرگ و مثلثی شکل و دست و پای کوتاهش اشاره داشت. فرم گوش‌های گربه شنی موجب شده تا این حیوان شنوایی فوق‌العاده قوی داشته باشد و امواج ماورای صوت ناشی از حرکت جانوران در زیر زمین را هم دریافت کند. این قدرت شنیداری به او کمک می‌کند تا در هنگام نزدیک شدن، تعقیب و حمله به شکار خود، فاصله را بدون خطا محاسبه کند. برخلاف ساير گربه‌ها، گربه شنی در كف دست‌ها و پاهای خود موهای بلند قهوه‌ای يا سياهی دارد كه پينه‌های ناشی از خشکی را می‌پوشاند و آن‌ها را از گرما و سرمای شدید کویر حفظ می‌کند و با پراکندن وزن بدن موجب می‌شود تا به‌خوبی بر روی شن‌های روان حرکت کند. گربه شنی آسیایی رنگی از قهوه‌ای طلایی تا قرمز و قهوه‌ای مایل به خاکستری دارد اما در برخی از مناطق نمونه‌های خالدار، رگه‌دار و حتی کاملا سیاه نیز یافت شده است. 

خصیصه ظاهری مشترک بین تمامی گربه‌های شنی آسیایی داشتن علائمی از خطوط سفید و سیاه بر روی صورتشان است. این گربه‌ها موهای نرم و متراكم‌ دارند، رنگ موهای پشتشان زرد شنی، گاهی با نوارها و خال‌های نسبتا تيره و پايين بدنشان نیز سفيد است. یک نوار گندمگون متمايل به قرمز از گوشه چشم‌ها به سمت گونه‌ها امتداد یافته و معمولا در قسمت انتهای دم دو تا سه حلقه وجود دارد، انتهای دمشان نيز اغلب سياه رنگ است. گربه شنی طولی متوسط دارد اما گربه‌های نر غالبا درشت‌ترند، طول سر و تنه 45 تا 57 سانتی‌متر، دم 28 تا 38 سانتی‌متر، ارتفاع 24 تا 30 سانتی‌متر و وزن این حیوان 1/5 تا 3 كيلوگرم است.

ویژگی ‌های رفتاری گربه شنی

درباره رفتار این گربه‌سان اطلاعات کمی در دست است اما اکثر آنها شبگردند. لانه‌های خود را به‌شکل عمودی حفر می‌کنند تا روزها در آن استراحت کرده یا پناه بگیرند، همچنین زیر بوته‌ها و شکاف سنگ‌ها نیز محل مناسبی برای مخفی شدن آنهاست. با آنکه بیشتر روی زمین فعال هستند اما به‌خوبی می‌توانند از درخت بالا بروند و گودال‌ها را ماهرانه حفر می‌کنند. پس از غروب از گودال‌های کم‌عمق بیرون آمده و به شکار و گشتن در بیابان می‌پردازند. آن‌ها ترجیح می‌دهند از یک حفره به‌طور همزمان استفاده نکنند، تمایل به زندگی انفرادی دارند و بیشتر در هنگام جفت‌گیری با هم دیده می‌شوند. روش راه رفتن گربه شنی منحصربه‌فرد است، در هنگام راه رفتن شکمش تقریبا به زمین چسبیده و گاهی نیز در همین حالت می‌پرد.

وجه تمایز گربه‌های شنی از دیگر پستانداران در طبیعت، حواس بسیار قوی آن‌ها است.

تولید مثل گربه شنی

جفت گیری: جفت‌گيری گربه‌های شنی در اواسط زمستان است و احتمالا دو بار در سال توليد مثل می‌كنند. 

حاملگی و زایمان: گربه‌های ماده در هر چرخه 39روزه، 6 روز فحل(1) می‌شوند، حاملگی این گربه‌ها 59 تا 67 روز (برخی مواقع 90 روز) طول می‌کشد. در پایان این دوره در میان شکاف صخره‌ها و سنگ‌ها یا تنه درختان توله‌های خود را به دنیا می‌آورند. تعداد توله‌ها از یک تا هشت عدد (بیشتر مواقع دو تا چهار توله) با وزن تقریبی 250 گرم است. وزن بچه گربه‌ها ظرف سه هفته دو برابر و تا هفته ششم سه برابر می‌شود. جالب است بدانید که گربه شنی نر در پرورش بچه‌ها نقشی فعال ندارد و این وظیفه گربه ماده است تا توله‌ها را پرورش دهد. پس از ۲ هفته چشم‌ها باز شده و توله‌ها بین شش تا هشت ماه در کنار مادرشان می‌مانند.

بلوغ: توله‌های ماده در 1/5 تا 2 سالگی و نرها در 2 سالگی به بلوغ می‌رسند.

طول عمر: طول عمر این حیوان در طبیعت ناشناخته است اما در صورت مراقبت و نگهداری در مناطق حفاظت شده می‌توانند تا 18 سال عمر ‌کنند.

پاورقی

1. مدت زمانی  که در آن پستاندار ماده آماده باروری است.

تغذیه در گربه شنی

به دلیل محل زندگی این گربه در بیابان‌ها شاید سوال اساسی این باشد که این جاندار آب مورد نیاز خود را چگونه تامین می‌کند؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت که این گربه بیشترین حجم آب مورد نیازش را از طریق طعمه‌هایش تامین می‌کند. جوندگان کوچک، گاهی اوقات خرگوش، پرندگان، عنکبوت، حشرات و خزندگان عمده غذای این گربه‌ها است. آن‌ها شکارچیان نترسی در صید مارها هستند و قادرند افعی‌های سمی و مارهای دیگر را نیز شکار کنند. گربه‌های شنی در یک زیستگاه نسبتا متروک زندگی می‌کنند و  فرصت طلب‌اند. در Smithsonian National Zoological Park (پارک ملی جانورشناسی اسميتسونين) این گربه‌ها موش، استخوان و گوشت استخوان دنده‌ای هم می‌خورند.

 شکار کردن گربه شنی

گربه شنی با نزدیک شدن به سطح زمین و استفاده از حس شنوایی فوق‌العاده طعمه خود را شکار کرده و پس از کشتن روی آن را می‌پوشاند تا در فرصت مناسب از آن استفاده کند. همچنین گزارشاتی مبنی بر شکار بز و گوسفند وجود دارد که در این نوع شکار آن‌ها به‌صورت جفتی عمل می‌کنند. هنگام شکار به آرامی بدون اینکه شناخته شود به سمت طمعه مورد نظرش حرکت می‌کند. همچنین به علت پوشش طرح‌دار بدنش و رنگ آن که همرنگ سنگ‌ریزه‌های روی تپه‌های شنی است، قابلیت پنهان شدن در محیط را نیز دارد.

زیستگاه گربه شنی

به‌طور کلی می‌توان گفت گربه‌های شنی زیستگاه‌های خشک با پوشش گیاهی کم را ترجیح می‌دهند، آن‌ها موجوداتی ماسه‌نشین هستند که در دشت‌های خشک، دره‌های سنگی، مناطق استپی و بیابانی که شرایط نسبتا سختی در آن حاکم است سکونت می‌کنند. از آنجا که در این مناطق حداکثر دما به 51 درجه سانتی‌گراد و حداقل به 0.5- درجه سانتی‌گراد می‌رسد، آن‌ها برای محافظت از خود در مناطقی ساکن می‌شوند که بتوانند به‌راحتی گودال و سوراخ حفر کنند و در پناه بگیرند.

پراکندگی انواع گربه‌های شنی در دنیا 

• Felis margarita margarita شمال آفریقا، از الجزایر تا عربستان
• Felis margarita airensis نیجریه
• Felis margarita harrisoni شبه جزیره عربی

• Felis margarita meinertzhageni صحرای آفریقا
• Felis margarita thinobia  ایران و ترکمنستان
• Felis margarita scheffeli  پاکستان
• عراق، اردن، امارات متحده عربی، ازبکستان، کویت، مصر و...

پراکندگی گربه شنی در ایران

•  پارک ملی کویر
•  مناطق جنوبی کویر لوت در استان کرمان
•  محدوده دو شاخ در منطقه حفاظت‌شده توران در استان سمنان
•  پناهگاه حیات‌وحش بختگان
•  منطقه حفاظت‌شده بهرام گور و منطقه شکار ممنوع دره باغ بوانات در استان فارس
•  غرب پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد و منطقه حفاظت‌شده موته در استان اصفهان 
• دشت ترکمن صحرا و نواحی شمالی خراسان رضوی 

• ریگزارهای وسیع دشت سمسور بزمان شهرستان ایرانشهر 
• مرنجاب كاشان
• اطراف درياچه بختگان
•  اطراف نائين
• پناهگاه حيات‌وحش نايبندان 
• منطقه کوهستانی یخاب (پناهگاه حیات وحش یخاب) 
• منطقه حفاظت‌شده مظفری بیرجند 
• بیابان‌های استان یزد 

تهدیدها 

• متاسفانه چندی پیش قرار بود هزار هکتار از مناطق هم‌جوار پناهگاه حیات‌وحش یخاب (در منطقه ابوزیدآباد ، شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان) که از زیستگاه‌های مهم گربه شنی، کاراکال، روباه شنی و تعدادی دیگر از گونه‌های حیات‌وحش است، مالچ‌پاشی شود. در پی اعلام این خبر اداره کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان مخالفت خود را با این اقدام ضدمحیط‌زیستی اعلام کرد.
• متاسفانه بسیاری از گربه‌سانان ایران به دلایل خودخواهی انسان‌ها، تخریب زیستگاه، کم شدن طعمه، تصادفات جاده‌ای، شکار تفریحی یا شکار به خاطر پوست، گسترش دامپروری و کشاورزی تا مرز انقراض پیش رفته‌اند و برخی نیز منقرض شده‌اند.
• گربه شنی از گربه‌سانانی است که در آسیا بیشترین پراکندگی را دارد، اما تخریب زیستگاه‌های طبیعی سبب افت پراکنش گربه‌های شنی در آسیا شده و شکار این گربه به خاطر پوست، گوشت و حتی استخوان‌هایش این گونه را در معرض انقراض قرار داده است.گفتنی‌ست از گربه‌های شنی آسیایی حدود 20 گونه در باغ وحش‌های جهان نگهداری می‌شوند.
• بیشتر خطراتی که این جاندار را تهدید می‌کند مارهای سمی، انسان‌ها، پرندگان بزرگ و غیره است.

اطلاعات تکمیلی

سیستان و بلوچستان و گربه شنی

سیستان‌ و بلوچستان از نظر پوشش خاص جانوری بسیار غنی است. گاندو، هوبره (1) و گربه‌شنی تعدادی از گونه‌های حیوانی ارزشمند این استان به‌شمار می‌روند. گیابان گربگ (به زبان محلی، گربه بیابان) یا گربه شنی به‌عنوان نماد حیات‌وحش شهرستان ایرانشهر معرفی شده است که انتظار می‌رود مردم در حفظ و نگهداری این گونه کمیاب کوشا باشند. حدود 30 قلاده گربه شنی در شهرستان‌های سیستان‌وبلوچستان شناسایی شده است و این حیوان به‌عنوان یکی از گونه‌های در معرض انقراض در دشت‌ها و مناطق بیابانی ایرانشهر در حال زیستن‌ هست. براساس اعلام رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست ایرانشهر برای شکار هر قلاده گربه شنی جریمه‌ای تعیین شده است، چندی قبل نیز ماموران حفاظت محیط‌زیست ایرانشهر 4 قلاده گربه شنی گرفتار شده در تله‌های زنده‌گیری هوبره را نجات داده و به طبیعت بازگرداندند.

پاورقی

1.هوبره از پرندگان مهاجر و در حال انقراض است که مورد حمایت بین‌المللی قرار دارد و شکار آن ممنوع است.

سخن آخر

منفعت‌طلبی بشر موجب شده تا هر ساله شاهد از دست دادن بخش وسیعی از منابع‌طبیعی کشورمان از جنگل گرفته تا حیوانات باشیم. اگر به همین شکل پیش برویم برای آیندگان چیزی از محیط‌زیست باقی نخواهد ماند. هجوم صنعت به طبیعت محدوده پراکندگی حیات‌وحش را کمتر کرده است و شکار بی‌رویه چنان که باید کنترل نمی‌شود. باید قدر این آفریده‌های زیبا را بیشتر بدانیم و جهت حفظ و بقایشان حداکثر توان خود را به کار بگیریم.